et consanguinitate, (nam Fidenates quoque Etrusci fuerunt,)" et quod ipsa propinquitas loci, si Romana arma omnibus infesta finitimis essent, stimulabat. In fines Romanos excucurrerunt, populabundi magis, quam justi more belli. Itaque non castris positis, non expectato hostium exercitu, raptam ex agris prædam portantes, Veios rediere: Romanus contra, postquam hostem in agris non invenit, dimicationi ultimæ instructus intentusque, Tiberim transit. Quem postquam castra ponere, et ad Urbem accessurum Veientes audivere; obviam egressi, ut potius acie decernerent, quam inclusi de tectis moenibusque dimicarent. Ibi, viribus nulla arte 14 adjutis, tantum veterani robore exercitus rex Romanus vicit: persecutusque fusos ad moenia hostes, urbe valida muris ac situ ipso munita abstinuit: agros rediens vastat, ulciscendi magis, quam prædæ, studio. Eaque clade, haud minus quam adversa pugna, subacti Veientes pacem petitum oratores Romam mittunt. Agri parte mulc tatis" in centum annos induciæ datæ. Hæc ferme, Romu 13 Minorem distinctionem post stimulabat dant Gronov. Doujat. Crevier. Drak. Stroth.-14 Parte Edd. ante Drak. perperam.' Stroth.—15 'Schel NOTE XII. lapidem. Eam urbem non minorem Athenis fuisse Dionysius affirmat, qui hujus belli ordinem exacte depingit. Veiorum ruinæ in ea Etruriæ parte ubi nunc patrimonium Sancti Petri est, visuntur, Holstenio judice, in colle præærnpto ad castellum Farnesiorum, cui nomen l'Isola, inter diversorium la Storta, quod ei ad ortum, et oppidum Scrofano, quod ad occasum æstivum est situm. r Nam Fidenates quoque Etrusci fuerunt] Non, si Tiberi Etruria finiatur. Fidenarum enim oppidum cis Tiberim ad lævam fluvii, ultra Anienem tamen. Sed causam vel colorem belli a Veientibus ex eo petitam refert Plut. quod Fidenas tanquam juris Veientani repeterent. A. U. C. 31. Viribus nulla arte adjutis] Ita Nannius; id est, aperta vi; antea legebatur, viribus nulla parte adjutis. t Rex Romanus vicit] Non uno, sed duobus præliis domiti Veientes, quorum postremo quatuordecim Veientium millia, et (quod supra fidem) plus media parte ipsius Romuli manu, periisse a quibusdam traduntur apud Plut. a Agri parte mulctatis] Agro nempe Tiberi contiguo, cui nomen a septem pagis. Jussi præterea Veientes Salinis abstinere, quæ circa fluminis ostia sunt, et quinquaginta obsides dare. * In centum annos induciæ data] Novum sane genus Induciarum, cujus lo regnante, domi militiæque gesta: quorum nihil absonum fidei divinæ originis divinitatisque post mortem creditæ fuit; non animus in regno avito recuperando, non condendæ urbis consilium, non bello ac pace firmandæ. Ab illo enim profectu viribus" datis tantum valuit, ut in quadraginta deinde annos tutam pacem haberet. Multitudini tamen gratior fuit, quam Patribus; longe ante alios acceptissimus militum animis. Trecentosque armatos ad custodiam corporis, quos Celeres appellavit, non in bello solum, sed etiam in pace, habuit. 16. His immortalibus 16 editis operibus, cum ad exercitum recensendum concionem in campo ad Capra 17 paludem haberet, subito coorta tempestas cum magno fragore b 9 Ex iis progressibus, quos Romulus fecit. ler voc. illo ad bellum referebat; sed potius legendum putabat a bello enim profecto viribus, ut his verbis exacte explicentur proxime præced. ' consilium urbis bello ac pace firmandæ." Rupert. 16 Forte legendum cuin Crevier. mortalibus.' Rupert.-17 Al. Capreœ.— NOTE non aliud, opinor, exemplum facile occurrat. Verum cum de pacis conditionibus inter bellantes non convenit, ad longiores inducias recurritur. Pari ratione Areopagitæ causam arduam, cujus in utramque partem periculosa decisio erat, sic ampliarunt, ut in centesimum annum proferrent. Hæc ferme, Romulo regnante] Belli in Camerinos hic non meminit, quod tamen et memoratur apud Plut. et duplex a Dionysio describitur. " In regno avito recuperando] Numitor quidem Romuli avus regnum Albanum ope ipsius recuperavit: at non Romulus sibi. Quin et post Numitoris mortem, Albanæ urbis administrationem populo ipsi Albano permissam a Romulo testis est Plut. ✦ In quadraginta deinde annos] Intelligendum Numæ regnum, quod 42. annorum fuisse fertur. Vide c. 21. J. Clericus. a Celeres appellavit] De his antea disserui ad cap. 13. ubi de tribus equitum Centuriis. Porro Celeres illos a Numa sublatos, teste Plut. alii reges restituisse videntur ad corporis sui custodiam, revocato Romuli exemplo. Siquidem L. Junius Brutus Tarquinio Superbo rege tribunus Celerum fuisse legitur cap. ult. hujus libri. b Ad Capra paludem] Antea legebatur ad Capreæ paludem, ut vulgo in Floro, et in scriptore de Augusti progenie. Meliores tamen et antiquiores Flori codices Capræ nomen præferunt. Sic Plut. aiyds Eλos vocat adjicitque diem, quo videri Romulus desiit, Nonas Caprotinas dici, vel fugam populi, quod multitudo, horridæ procellæ metu consternata, huc illuc confugisset. Utrumque ta tonitribusque tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum ejus concioni abstulerit. Nec deinde in terris Romulus fuit. Romana pubes, sedato tandem pavore, postquam ex tam turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi vacuam sedem regiam vidit, etsi satis credebat Patribus, qui proximi steterant, sublimem raptum procella; tamen, velut orbitatis metu icta, moestum aliquamdiu silentium obtinuit." Deinde, a paucis initio facto, Deum Deo natum, regem parentemque Urbis Romanæ salvere universi Romulum jubent. Pacem precibus exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet progeniem. Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem Patrum manibus taciti arguerent: manavit enim hæc quoque, sed perobscura, fama. Illam alteram admiratio viri et pavor præsens nobilitavit. Consilio etiam unius hominis addita rei 18 dicitur fides. Namque Proculus Julius, solicita civitate desiderio regis, * Servavit silentium. 18 'Potius addita ei, scilicet famæ, de qua loquitur.' Jac. Gronov.-19 Quan 6 et infensa Patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnæ rei auctor, in concionem prodit. Romulus,' inquit, 'Quirites, parens urbis hujus, prima hodierna luce cœlo repente delapsus, se mihi obvium dedit, cum, perfusus horrore venerabundusque, astitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset; abi, nuntia, inquit, Romanis, Coelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit: proinde rem militarem colant: sciantque, et ita posteris tradant, nullas opes humanas armis Romanis resistere posse. Hæc,' inquit, 'locutus, sublimis abiit.' Mirum, quantum illi viro, nuntianti hæc, fidei fuerit; 19+ quamque desiderium Romuli apud plebem exercitumque, facta fide immortalitatis, lenitum sit. 17. Patrum interim animos certamen regni ac cupido versabat. Nec dum a singulis, quia nemo magnopere $ Certamen de regno, et regni cupiditas agitabat. tum illi viro fidei fuerit e quibusdam Mss. recepit Drak. fides, ut parum fidem,' 'satis otium,' satis tempus habere." legendum quanta fides.' Drak. Fidei legit J. F. Gronov. NOTE a Proculo visus ferebatur, constitutam; eumque pro numine cultum, mutato nomine, (ut in apotheosibus fiebat,) Quirinum, velut ipsius jussu appellatum. Verum non ille primus sub nomine Quirini divinos honores est sortitus: siquidem, quem Græci Enyalium, Sabini diu ante Romuli tempora, Quirinum vocabant colebantque. Romuli in Deos relati effigiem nummi veteres sic exprimunt. * A. U. C. 39. + Mirum, quantum illi viro nuntianti hæc fidei fuerit] Ita recte J. F. Gro Delph. et Var. Clas. Livius. T eminebat in novo populo, pervenerant 20h+ factiones: inter ordines certabatur. Oriundi ab Sabinis, ne, quia post Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate æqua' possessionem imperii amitterent, sui corporis creari 20' Necdum a singulis factiones pervenerant. Ita e comp. scribendi male intellecto perperam legi semper putavi pro provenerant, i. e. natæ, ortæ erant, nondum singuli erant factionum auctores s. capita. Nunc video, idem censuisse Bauerum, eique etiam plures ob causas displicuisse emendationem Grævii, Gronov. unice probatam: necdum ad singulos... pervenerat : factionibus i. e. certabatur.' Rupert. Vide Not. inf. et Not. Var. Pervenerant, h. e. comparatæ sive exortæ erant; sed valde dubito, an recte sic dicatur rò pervenire; nec tamen pro pervenerant equidem correxerim, provenerant ; nam locutio, factio aliqua provenit ab aliquo,' pariter loquendi usui repugnat. An fortasse in pervenerant latet, paratæ erant? vel simile quid?' Doering. NOTE novins conjecit, cum antea legeretur fides; quod cur non eliminarit e Livio, non intelligo, cum soloca sit oratio, quantum fides fuerit. Sic Juvenalis Sat. III. 143. Quantum quis que sua nummorum servat in arca, Tantum habet et fidei.' J. Clericus. h A singulis, &c. pervenerant] Lipsius ex optimis codicibus legit, pervenerant factionibus: unde illi valde placet conjectura Geor. Grævii, sic corrigentis: necdum ad singulos, quia nemo magnopere eminebat in novo populo, pervenerat (intellige certamen et cupido regni): factionibus inter ordines certabatur. Verum, si hæc sententia probatur, nihil vetat retineri plura lem numerum, id est, pervenerant, atque ad certamen et ad regni cupidinem, velut ad duo diversa referri. Ego, si quid mutandum sit, malim levissima mutatione scribere a singulis, &c. provenerant factiones: ita ut hæc fuerit Livii mens, nondum illis temporibus factiones a singulis (sibi privatim consulentibus) ortas fuisse ; quemadmodum postea factum, cum factionum capita sibi quisque imperium quærere cœperunt. ↑ Pervenerant] Suspicor legendum prævaluerant, hoc est, plus valuerant quam totius ordinis auctoritas. Multoties usus est Livius voce prævalidus,' quanquam verba 'prævaleo' et 'prævalesco' frequentiori in usu fuisse sequentibus ætatibus, quam Liviana, non ignoro. Optimo tamen ævo ignota non fuisse ostendit J. G. Vossius lib. vII. de vitiis sermonis. Fuit et cum suspicarer pervaluerant, hoc est, satis validæ erant, aut vires necessarias acquisiverant, sed exempla vocis ceteroquin analogicæ desunt. J. Clericus. i Factiones] Contentio et discordia optimatum proprie factio dicitur, seditio vulgi, inimicitiæ privatorum, bellum hostium. Inter ordines certabatur] An inter Romanum et Sabinum, ut interpretatur Velcurio? At hoc certamen nationum esset, non ordinum. Sed cum appareat duplicem fuisse contentionem, alteram inter Senatores ipsos, hinc veteres Romanos, inde Sabinos, alteram inter plebem et Senatum, ordinum nomen, quod proprie diversos hominum in rep. gradus significat, ad hoc posterius certamen pertinens, ad nationum quoque inter Patricios discordiam trahi potest. In societate æqua] Fœdus æquale, |