memoravi, propter dissensionem placuerat dividi thesauros finisque imperi singulis constitui. Itaque tempus 2 ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam distribuendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris alius alio concessere. Sed Hiempsal in oppido 3 Thirmida forte ejus domo utebatur, qui proxumus lictor Jugurthæ carus acceptusque ei semper fuerat; quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat impellitque, uti tamquam suam visens domum eat, portarum clavis adulterinas paret-nam veræ ad Hiempsalem referebantur -; ceterum, ubi res postularet, se ipsum cum magna manu venturum. Numida mandata brevi 4 conficit atque, uti doctus erat, noctu Jugurthæ milites introducit. Qui postquam in ædis irrupere, divorsi 5 regem quærere, dormientis alios, alios occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere; cum interim Hiempsal reperitur occultans se tugurio mulieris ancillæ, quo initio pavidus et ignarus loci perfugerat. Numidæ caput ejus, uti 6 jussi erant, ad Jugurtham referunt.

XIII. Ceterum fama tauti facinoris per omnem Africam brevi divolgatur; Adherbalem omnisque, qui sub imperio Micipsæ fuerant, metus invadit; in duas partis discedunt Numidæ; plures Adherbalem sequuntur, sed illum alterum bello meliores. Igitur Jugurtha quam 2 maxumas potest copias armat, urbis partim vi, alias voluntate imperio suo adjungit, omni Numidiæ imperare parat. Adherbal, tametsi Romam legatos miserat, qui 3 senatum docerent de cæde fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudine militum parabat armis contendere. Sed ubi res ad certamen venit, victus ex prælio 4 profugit in provinciam ac deinde Romam contendit. Tum Jugurtha patratis consiliis, postquam omnis Nu- 5 midiæ potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans, timere populum Romanum neque advorsus iram ejus usquam nisi in avaritia nobilitatis et pecunia sua spem habere. Itaque paucis diebus cum auro et argento 6 multo legatos Romam mittit, quis præcepit, primum uti veteres amicos muneribus expleant, deinde novos acquirant, postremo quæcumque possint largiundo parare ne cunctentur. Sed ubi Romam legati venere et ex 7 præcepto regis hospitibus aliisque, quorum ea tempes

tate in senatu auctoritas pollebat, magna munera misere, tanta commutatio incessit, ut ex maxuma invidia in gratiam et favorem nobilitatis Jugurtha veniret : 8 quorum pars spe, alii præmio inducti singulos ex senatu ambiundo nitebantur, ne gravius in eum consuleretur. 9 Igitur ubi legati satis confidunt, die constituto, senatus utrisque datur. Tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus:

XIV. "Patres conscripti. Micipsa pater meus moriens mihi præcepit, uti regni Numidiæ tantummodo procurationem existumarem meam, ceterum jus et imperium ejus penes vos esse; simul eniterer domi militiæque quam maxumo usui esse populo Romano; vos mihi cognatorum, vos affinium loco ducerem: si ea fecissem, in vostra amicitia exercitum, divitias, munimenta regni 2 me habiturum. Quæ cum præcepta parentis mei agitarem, Jugurtha, homo omnium quos terra sustinet sceleratissumus, contempto imperio vostro, Masinissæ me nepotem et jam ab stirpe socium atque amicum populi 3 Romani regno fortunisque omnibus expulit. Atque ego, patres conscripti, quoniam eo miseriarum venturus eram, vellem potius ob mea quam ob majorum meorum beneficia posse a vobis auxilium petere: ac maxume deberi mihi beneficia a populo Romano, quibus non egerem ; secundum ea, si desideranda erant, uti debitis uterer. 4 Sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est, neque mihi in manu fuit, Jugurtha qualis foret, ad vos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi miserrumum est, 5 cogor prius oneri quam usui esse. Ceteri reges aut bello victi in amicitiam a vobis recepti sunt, aut in suis dubiis rebus societatem vostram appetiverunt: familia nostra cum populo Romano bello Carthaginiensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides ejus quam for6 tuna petenda erat. Quorum progeniem vos, patres conscripti, nolite pati me, nepotem Masinissæ, frustra a 7 vobis auxilium petere. Si ad impetrandum nihil causæ haberem præter miserandam fortunam, quod, paullo ante rex genere, fama atque copiis potens, nunc deformatus ærumnis, inops, alienas opes exspecto, tamen erat majestatis populi Romani prohibere injuriam neque pati 8 cujusquam regnum per scelus crescere. Verum ego iis finibus ejectus sum, quos majoribus meis populus Ro

manus dedit, unde pater et avus meus una vobiscum expulere Syphacem et Carthaginiensis. Vostra beneficia mihi erepta sunt, patres conscripti, vos in mea injuria despecti estis.

Eheu me miserum ! Hucine, Micipsa 9 pater, beneficia tua evasere, ut, quem tu parem cum liberis tuis regnique participem fecisti, is potissumum stirpis tuæ exstinctor sit? Numquam ergo familia nostra quieta erit? semperne in sanguine, ferro, fuga versabimur? Dum Carthaginienses incolumes fuere, 10 jure omnia sæva patiebamur: hostes ab latere, vos amici procul, spes omnis in armis erat. Postquam illa pestis ex Africa ejecta est, læti pacem agitabamus ; quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem vos jussissetis. Ecce autem ex improviso Jugurtha, intoleranda 1 audacia, scelere atque superbia sese efferens, fratre meo atque eodem propinquo suo interfecto, primum regnum ejus sceleris sui prædam fecit, post, ubi me isdem dolis nequit capere, nihil minus quam vim aut bellum exspectantem in imperio vostro, sicuti videtis, extorrem patria, domo, inopem et coopertum miseriis effecit, ut ubivis tutius quam in meo regno essem. Ego sic ex- 12 istumabam, patres conscripti, uti prædicantem audiveram patrem meum, qui vostram amicitiam diligenter colerent, eos multum laborem suscipere, ceterum ex omnibus maxume tutos esse. Quod in familia nostra 13 fuit, præstitit, ut in omnibus bellis adesset vobis: nos uti per otium tuti simus, in vostra manu est, patres conscripti. Pater nos duos fratres reliquit; tertium, 14 Jugurtham, beneficiis suis ratus est conjunctum nobis fore. Alter eorum necatus est, alterius ipse ego manus impias vix effugi. Quid agam? aut quo potissumum infelix accedam ? Generis præsidia omnia exstincta 15 sunt; pater, uti necesse erat, naturæ concessit; fratri, quem minume decuit, propinquus per scelus vitam eripuit; affinis, amicos, propinquos ceteros meos alium alia clades oppressit; capti ab Jugurtha pars in crucem acti, pars bestiis objecti sunt; pauci, quibus relicta est anima, clausi in tenebris cum mærore et luctu morte graviorem vitam exigunt. Si omnia, quæ aut amisi aut 16 ex necessariis advorsa facta sunt, incolumia manerent, tamen, si quid ex improviso mali accidisset, vos implorarem, patres conscripti, quibus pro magnitudine

17 imperi jus et injurias omnis curæ esse decet. Nunc vero exsul patria, domo, solus atque omnium honestarum rerum egens, quo accedam aut quos appellem? nationesne an reges, qui omnes familiæ nostræ ob vostram amicitiam infesti sunt? An quoquam mihi adire licet, ubi non majorum meorum hostilia monumenta pluruma sint? aut quisquam nostri misereri potest, qui aliquando 18 vobis hostis fuit? Postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscripti, ne quem coleremus nisi populum Romanum, ne societates, ne foedera nova acciperemus : abunde magna præsidia nobis in vostra amicitia fore; si huic imperio fortuna mutaretur, una occidendum 19 nobis esse. Virtute ac dis volentibus magni estis et

opulenti; omnia secunda et obedientia sunt; quo faci20 lius sociorum injurias curare licet. Tantum illud vereor, ne quos privata amicitia Jugurthæ parum cognita transvorsos agat: quos ego audio maxuma ope niti, ambire, fatigare vos singulos, ne quid de absente incognita causa statuatis; fingere me verba et fugam simulare, 21 cui licuerit in regno manere. Quod utinam illum, cujus impio facinore in has miserias projectus sum, eadem hæc simulantem videam, et aliquando aut apud vos aut apud deos immortalis rerum humanarum cura oriatur ; næ ille, qui nunc sceleribus suis ferox atque præclarus est, omnibus malis excruciatus impietatis in parentem nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum gravis 22 pœnas reddat. Jamjam frater, animo meo carissume, quamquam tibi immaturo et unde minume decuit vita erepta est, tamen lætandum magis quam dolendum puto 23 casum tuum: non enim regnum, sed fugam, exsilium, egestatem et omnis has, quæ me premunt, ærumnas cum anima simul amisisti. At ego infelix, in tanta mala præcipitatus ex patrio regno, rerum humanarum spectaculum præbeo, incertus quid agam, tuasne injurias persequar, ipse auxili egens, an regno consulam, cujus 24 vitæ necisque potestas ex opibus alienis pendet. Utinam emori fortunis meis honestus exitus esset, neu vivere contemptus viderer, si defessus malis injuriæ concessissem nunc neque vivere lubet, neque mori licet sine 25 dedecore. Patres conscripti, per vos, per liberos atque parentes vostros, per majestatem populi Romani subvenite misero mihi, ite obviam injuriæ, nolite pati regnum

Numidiæ, quod vostrum est, per scelus et sanguinem familiæ nostræ tabescere."

XV. Postquam rex finem loquendi fecit, legati Jugurthæ, largitione magis quam causa freti, paucis respondent: Hiempsalem ob sævitiam suam ab Numidis interfectum; Adherbalem ultro bellum inferentem, postquam superatus sit, queri, quod injuriam facere nequivisset; Jugurtham ab senatu petere, ne se alium putarent ac Numantiæ cognitus esset, neu verba inimici ante facta sua ponerent. Deinde utrique curia egrediuntur. Sena- 2 tus statim consulitur. Fautores legatorum, præterea magna pars, gratia depravata, Adherbalis dicta contemnere, Jugurthæ virtutem extollere laudibus; gratia, voce, denique omnibus modis pro alieno scelere et flagitio, sua quasi pro gloria, nitebantur. At contra 3 pauci, quibus bonum et æquum divitiis carius erat, subveniundum Adherbali et Hiempsalis mortem severe vindicandam censebant; sed ex omnibus maxume 4 Æmilius Scaurus, homo nobilis, impiger, factiosus, avidus potentiæ, honoris, divitiarum, ceterum vitia sua callide occultans. Is postquam videt regis largitionem 5 famosam impudentemque, veritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia invidiam accenderet, animum a consueta lubidine continuit. XVI. Vicit tamen in senatu pars illa, quæ vero pretium aut gratiam anteferebat. Decretum fit: uti decem legati regnum, quod Micipsa 2 obtinuerat, inter Jugurtham et Adherbalem dividerent. Cujus legationis princeps fuit L. Opimius, homo clarus. et tum in senatu potens, quia consul C. Graccho et M. Fulvio Flacco interfectis acerrume victoriam nobilitatis in plebem exercuerat. Eum Jugurtha tametsi 3 Romæ in inimicis habuerat, tamen accuratissume recepit; dando et pollicitando multa perfecit, uti famæ, fide, postremo omnibus suis rebus commodum regis anteferret. Reliquos legatos eadem via aggressus, plerosque 4 capit; paucis carior fides quam pecunia fuit. In divisione, quæ pars Numidiæ Mauretaniam attingit, agro 5 virisque opulentior, Jugurthæ traditur; illam alteram specie quam usu potiorem, quæ portuosior et ædificiis magis exornata erat, Adherbal possedit.

XVII. Res postulare videtur Africæ situm paucis exponere et eas gentis, quibuscum nobis bellum aut