اسرة bus proeliis venerant seu admonitus ab aliis amicis, quos inconruptos Iugurtha reliquerat, ex omni copia necessariorum quinque 3 delegit, quorum et fides cognita et ingenia validissúma erant. eos ad Marium ac deinde, si placeat, Romam legatos ire iubet, agundarum rerum et quocumque modo belli conponundi licentiam 4 ipsis permittit. illi mature ad hiberna Romanorum proficiscuntur, deinde in itinere a Gaetulis latronibus circumventi spoliatique, pavidi sine decore ad Sullam perfugiunt, quem consul in expeditio5 nem proficiscens pro praetore reliquerat. eos ille non pro vanis hostibus, uti meriti erant, sed adcurate ac liberaliter habuit. qua 10 re barbari et famamavaritiae Romanorum falsam et Sullam ob 6 munificentiam in sese amicum rati. nam etiam tum largitio multis ignota erat, munificus nemo putabatur nisi pariter volens, dona 7 omnia in benignitate habebantur. igitur quaestori mandata Bocchi patefaciunt: simul ab eo petunt uti fautor consultorque sibi 15 adsit, copias fidem magnitudinem regis sui et alia, quae aut utilia aut benivolentiae esse credebant, oratione extollunt. dein Sulla omnia pollicito docti, quo modo apud Marium, item apud senatum verba facerent, circiter dies quadraginta ibidem opperiuntur. 101 Marius ubi infecto quo intenderat negotio Cirtam rediit et 20 de adventu legatorum certior factus est, illosque et Sullam ab Utica venire iubet, item L. Billienum praetorem, praeterea omnis undique senatorii ordinis, quibuscum mandata Bocchi cogno2 scit. legatis potestas Romam eundi fit ab consule, interea indutiae z alii substituunt feliciter erga romanos_vel flectitur, alii omittunt vocabulum (v. praef. ed. 1) || 2 desunt in PC verba quinque et quae ss. usque ad c. 112, 3 et rata; habent z || 4 iubet ire || 6 ipsis vz, illis mлz || 7 in itinere om. π || 8 sine decore om. mл || perfugiunt mлz, profugiunt vz, pergunt 9 in castris post praetore inserit m || 11 auaritiae romanorum mz, romanorum auaritiae vлzante ob л ins. pro honore 12 munificentiam amicorum || rati sunt v || 13 ignota vz, ignorata mz, ignara Cortius (apud Non. p. 23 ignota Merc., Gerl., ignara Quich. sine script. discr. edunt) || er.... munificus putabatur (-at nemo periere in lacuna) m` || ni met ante uolens ins. 15 assit sibi m || 16 fide m || 17 beniuolentiae maz, beniuolentia vz || 20 ubi mz, postquam vлz || infecto mлz, сonfecto vz quo intenderat negotio vaz, quod intenderat negotio z, negotio quod intenderat m rediit et factus est mvлz, et-est om. 21 ab utica vz, ad uticam m, uticam : ab tucca ex z pauci, quod placuit Orellio || 22 L. Billienum scripsi: 1. bellienum (sic π) vel belligenum (sic m et л m. 2) z plerique, 1. bebienum (bie in ras.) v; at in titulis certe Billieni non rari (v. Henz. 6595 — C. I. L. 5, 1, 2501. Fabr. 685, 48 = C. I. L. 6, 2735 col. II, 24), Bellieni teste Hübnero nulli || post praetorem (quod om, л) vz inserunt utica, omittunt mz || 23 cognoscit (cognouit m) in quibus legatis muz, in quibus om. лz || 24 potestas romam eundi víz, eundi potestas romam mz fit a , fit et a v m. 2 mz, fuit et a v m. 1 л boccho sullae л = postulabantur. xea Sullae et plerisque placuere, pauci ferocius decernunt, scilicet ignari rerum humanarum, quae fluxae et mobiles semper in advorsa mutantur. ceterum Mauri impetratis om- 3 nibus tres Romam profecti cum Cn. Octavio Rusone, qui quae5 stor stipendium in Africam portaverat, duo ad regem redeunt. ex eis Bocchus cum cetera tum maxume benignitatem et studium Sullae lubens accepit. Romae legatis eius, postquam errasse re- 4. gem et Iugurthae scelere lapsum deprecati sunt, amicitiam et foedus petentibus hoc modo respondetur: 'senatus et populus Roma- 5 10 nus benifici et iniuriae memor esse solet. ceterum Boccho, quoniam paenitet, delicti gratiam facit: foedus et amicitia dabuntur, cum meruerit.' Quis rebus cognitis Bocchus per litteras a Mario petiverat 105 uti Sullam ad se mitteret, cuius arbitratu de communibus nego15 tiis consuleretur. is missus cum praesidio equitum atque pedi- 2 tum, item funditorum Balearium. praeterea iere sagittarii et cohors Paeligna cum velitaribus armis, itineris properandi causa, neque his secus atque aliis armis advorsus tela hostium, quod ea levia sunt, muniti. sed in itinere quinto denique die Volux filius 3 20 Bocchi repente in campis patentibus cum mille non amplius equitibus sese ostendit, qui temere et effuse euntes Sullae aliisque omnibus et numerum ampliorem vero et hostilem metum efficiebant. igitur se quisque expedire, arma atque tela temptare inten- 4 dere, timor aliquantus sed spes amplior quippe victoribus et ad25 vorsum eos, quos saepe vicerant. interim equites exploratum 5 praemissi rem uti erat quietam nuntiant. Volux adveniens quae- 106 storem appellat dicitque se a patre Boccho obviam illis simul et praesidio missum. deinde eum et proxumum diem sine metu coniuncti eunt. post ubi castra locata et diei vesper erat, repente 2 30 Maurus incerto voltu pavens ad Sullam adcurrit dicitque sibi ex speculatoribus cognitum Iugurtham haud procul abesse; simul 2 rerum humanarum mz, humanarum rerum лvz || 3 in aduersa semper m omnibus tres mz, omnibus rebus tres vz|4 profecti cum z, profecti sunt cum mz, profecti duce v || Cn. octauio] gn. gaio v || Rusone z, Orellius (Octavium Rusonem quendam habet Porf. ad Hor. S. 1, 3, 86) rufone mлvz (rufo z unus) || 7 accipit v || romaе z, romaeque mνz 8 deplorati m || 10 bocchum optimum poenitet delicta gratiae facit Arus. p. 233: num Bocchum quoniam p. d. g. f.? || 13 quis vz, quibus mz bocchus cognitis v || petiuerat mz, petiuit vz || 14 ut ad se mitteret sillam mde pauci ex z, om. mvz || 16 item mz, om. лvz || balearium om. m, balneatorum v, baleatorum (s. s. a baleari oppido ubi usus fund' inuentus e) 17 causa properandi v|| pela л || atque quod π || 18 denique quinto || 22 uero ampliorem m || fatiebant || 24 aduersum vz, aduersus m || 26 utim, ut v adueniens] hic desinit m || 31 ex z, a vz suos 15 3 uti noctu clam secum profugeret rogat atque hortatur. ille animo feroci negat se totiens fusum Numidam pertimescere; virtuti suorum satis credere; etiamsi certa pestis adesset, mansurum potius quam proditis, quos ducebat, turpi fuga incertae forsitan post 4 paulo morbo interiturae vitae parceret. ceterum ab eodem moni- 5 tus uti noctu proficiscerentur, consilium adprobat ac statim milites cenatos esse in castris, ignis quam creberrumos fieri, dein 5 prima vigilia silentio egredi iubet. iamque nocturno itinere fessis omnibus Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, cum equites Mauri nuntiant Iugurtham circiter duum milium intervallo ante 10 6 eos consedisse. quod postquam auditum est, tum vero ingens metus nostros invadit: credere se proditos a Voluce et insidiis circumventos. ac fuere qui dicerent manu vindicandum neque apud 107 illum tantum scelus inultum relinquendum. at Sulla, quamquam eadem existumabat, tamen ab iniuria Maurum prohibet. hortatur uti fortem animum gererent: saepe antea paucis strenuis advorsum multitudinem bene pugnatum; quanto sibi in proelio minus pepercissent, tanto tutiores fore, nec quemquam decere, qui manus armaverit, ab inermis pedibus auxilium petere, in ma2 xumo metu nudum et caecum corpus ad hostis vortere. dein Vo- 20 lucem, quoniam hostilia faceret, Iovem maxumum obtestatus, ut sceleris atque perfidiae Bocchi testis adesset, ex castris abire iu3 bet. ille lacrumans orare ne ea crederet; nihil dolo factum ac magis calliditate lugurthae, cui videlicet speculanti iter suum co4 gnitum esset. ceterum quoniam neque ingentem multitudinem 25 haberet et spes opesque eius ex patre sno penderent, credere illum 5 nihil palam ausurum, cum ipse filius testis adesset. qua re optumum factu videri per media eius castra palam transire. sese vel praemissis vel ibidem relictis Mauris solum cum Sulla iturum. 6 ea res uti in tali negotio probata. ac statim profecti, quia de inpro- 30 viso acciderant, dubio atque haesitante Iugurtha incolumes trans7 eunt, deinde paucis diebus quo ire intenderant perventum est. 108 Ibi cum Boccho Numida quidam Aspar nomine multum et familiariter agebat, praemissus ab Iugurtha, postquam Sullam accitum audierat, orator et subdole speculatum Bocchi consilia; 35 praeterea Dabar Massugradae filius ex gente Masinissae, ceterum 1 ut v || 2 numidam fusum || 4 perditis | 6 proficisceretur v || 7 cenatos ēë ✶ ✶ ✶✶ ✶ in v || ignis quam z, ignisque лz, ignesque quam vz || dehinc π || 9 metiebatur π || 11 еos лz, om. vz || 15 eadem ex haec corr. v 16 gerant v|| antea vz, ante z || 19 pedibus, peditibus vz || 22 e* (fuit ex) v || 23 ac delevit Cortius || 29 Mauris post praemissus traiecit 30 uti om. e ac statim profecti s quia talia de л || quia] quod v 33 et expunxit in v manus pr. || 35 consilia ierat praeterea л, ierat om. pauci z nia quae imperarentur facere, şed Mario parum confidere: saepe antea cum imperatoribus Romanis pacem conventam frustra fuisse. ceterum Bocchus si ambobus consultum et ratam pacem 3 vellet, daret operam ut una ab omnibus quasi de pace in collo5 quium veniretur ibique sibi Sullam traderet. cum talem virum in potestatem habuisset, tum fore uti iussu senatus aut populi foedus fieret, neque hominum nobilem non sua ignavia sed ob rem publicam in hostium potestate relictum iri. haec Maurus 113 secum ipse diu volvens tandem promisit, ceterum dolo an vere 10 cunctatus parum comperimus. sed plerumque regiae voluntates ut vehementes sic mobiles, saepe ipsae sibi advorsae. postea 2 tempore et loco constituto in colloquium uti de pace veniretur, Bocchus Sullam modo modo Iugurthae legatum appellare, benigne habere, idem ambobus polliceri. illi pariter laeti ac spei 15 bonae pleni esse. sed nocte ea, quae proxuma fuit ante diem 3 colloquio decretum, Maurus adhibitis amicis ac statim inmutata voluntate remotis dicitur secum ipse multum agitavisse, voltu et oculis pariter atque animo varius: quae scilicet tacente ipso occulta pectoris patefecisse. tamen postremo Sullam accersi iu- 4 20 bet et ex illius sententia Numidae insidias tendit. deinde ubi 5 dies advenit et ei nuntiatum est Iugurtham haud procul abesse, cum paucis amicis et quaestore nostro quasi obvius honoris causa procedit in tumulum facillumum visu insidiantibus. eodem Nu- 6 mida cum plerisque necessariis suis inermis, uti dictum erat, ad25 cedit ac statim signo dato undique simul ex insidiis invaditur. ceteri obtruncati, Iugurtha Sullae vinctus traditur et ab eo ad Marium deductus est. Per idem tempus advorsum Gallos ab ducibus nostris Q. 114 Caepione et Cn. Manlio male pugnatum. quo metu Italia omnis 2 3 consultum foret et || pacem vellet] haec in PC continuantur illis c. 103, 2 copia necessariorum | 5 traderet ex tradidit P|| 6 in potestatem PC, in potestate C deteriores etz || aut populi PC, aut populi romani C7 neque PC, non ex C unus vel duo || 8 rem p. potestate in hostium relictum iri (ex ire) P || 13 benigne **habere P 14 idem s. s. P pollicere P 15 bonae s. s. p || ante diem] haec ultima sunt in P verba fol. r. 46, cetera in folio verso, cui carta agglutinata est, delitescunt || 17 remotis ceteris dicitur C, ceteris om. pauci C || multum vel multa C uultu et oculis pariter atque animo uariis Servius Danielis in Verg. Aen. 7, 251, uultu corporis pariter atque animo uarius C, uultu colore motu (vel om. motu) corporis-uarius || 18 scilicet tacente zC (?), scilicet ita tacente C: an facile etiam tacente? || 19 occulta pectoris patefecisse (C?), occultare et oris immutatione (immutationem s. s. in uno) patefecisse vel occulta specie oris patefecisse C || accersi C, arcessi vel accersiri singuli C || 20 illius vel eius C || 29 caepione vel scipione Cgn. vel m. manlio C, quorum optimus men (s. s. gnio) manlium habere fertur 108 C. SALLUSTI CRISPI DE BELLO IUGURTHINO contremuit. illimque usque ad nostram memoriam Romani sic habuere, alia omnia virtuti suae prona esse, cum Gallis pro sa3 lute non pro gloria certari. sed postquam bellum in Numidia confectum et Iugurtham Romam vinctum adduci nuntiatum est, Marius consul absens factus est et ei decreta provincia Gallia is- 5 4 que calendis Ianuariis magna gloria consul triumphavit. et ea tempestate spes atque opes civitatis in illo sitae. 1 illimque usque Dietsch: illique et inde usque C 3 certari unus ex C m. prima, certare m. altera, ceteri || 5 est et ei vel et ei C || 6 et ea optimus ex C, ex ea vel ea ceteri C: ea Cortius conl. imitatore Sulp. Sev. chron. 1, 11, 8 |