humilitate arborum et tamen incerti, quidnam esset, cum natura loci tum dolo ipsi atque signa militaria obscurati- dein brevi cognitis insidiis paulisper agmen constituit. ibi conmutatis ordinibus 6 in dextero latere, quod proxumum hostis erat, triplicibus subsi5 diis aciem instruxit: inter manipulos funditores et sagittarios dispertit, equitatum omnem in cornibus locat ac pauca pro tempore milites hortatus aciem, sicuti instruxerat, transvorsis principiis in planum deducit sed ubi Numidas quietos neque colle 50 degredi animadvortit, veritus ex anni tempore et inopia aquae 10 ne siti conficeretur exercitus, Rutilium legatum cum expeditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flumen, uti locum castris antecaperet, existumans hostis crebro impetu et transvorsis proeliis iter suum remoraturos et, quoniam armis diffiderent, lassitudinem et sitim militum temptaturos. deinde ipse pro re 2 15 atque loco sicuti monte descenderat, paulatim procedere, Marium post principia habere, ipse cum sinistrae alae equitibus esse, qui in agmine principes facti erant. at Iugurtha, ubi extremum ag- 3 men Metelli primos suos praetergressum videt, praesidio quasi duum milium peditum montem occupat, qua Metellus descende20 rat, ne forte cedentibus advorsariis receptui ac post munimento foret. dein repente signo dato hostis invadit. Numidae alii post- 4 remos caedere, pars a sinistra ac dextra temptare, infensi adesse atque instare, omnibus locis Romanorum ordines conturbare, quorum etiam qui firmioribus animis obvii hostibus fuerant, lu25 dificati incerto proelio ipsi modo eminus sauciabantur neque contra feriundi aut conserundi manum copia erat: ante iam docti 5 ab Iugurtha equites, ubi Romanorum turma insequi coeperat, non confertim neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam maxume divorsi. ita numero priores, si ab persequendo hostis 6 30 deterrere nequiverant, disiectos ab tergo aut lateribus circumveniebant; sin opportunior fugae collis quam campi fuerat, ea vero consueti Numidarum equi facile inter virgulta evadere, nostros asperitas et insolentia loci retinebat. ceterum facies totius negoti 51 varia incerta foeda atque miserabilis. dispersi a suis pars cedere 35 alii insequi, neque signa neque ordines observare, ubi quemque periculum ceperat ibi resistere ac propulsare, arma tela equi viri hostes atque cives permixti, nihil consilio neque imperio agi, fors omnia regere. itaque multum diei processerat, cum etiam tum 2

4 dextero P, dextro C? || 8 colli Arusianus p. 223 || 10 p. rutilium pauci z 12 crebo P 15 descenderant P || 18 praetergressum C, praetergressos PC 19 peditum montem occupat PC, montem occupat peditum C 23 romanorum ✶ ✶ ✶✶✶ ordines P 27 ubi PC, ubicunque C 31 fuerant P

3 eventus in incerto erat. denique omnibus labore et aestu languidis Metellus, ubi videt Numidas minus instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit et cohortis legionarias quattuor advorsum pedites hostium conlocat. eorum magna pars su4 perioribus locis fessa consederat. simul orare et hortari milites 5 ne deficerent neu paterentur hostis fugientis vincere; neque illis castra esse neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent; 5 in armis omnia sita. sed ne Iugurtha quidem interea quietus erat: circumire hortari, renovare proelium et ipse cum delectis temptare omnia, subvenire suis, hostibus dubiis instare, quos fir- 10 52 mos cognoverat eminus pugnando retinere. eo modo inter se

duo imperatores summi viri certabant, ipsi pares, ceterum opibus 2 disparibus. nam Metello virtus militum erat, locus advorsus, Iu3 gurthae alia omnia praeter milites opportuna. denique Romani, ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste copiam 15 pugnandi fieri et iam die vesper erat advorso colle, sicuti 4 praeceptum fuerat, evadunt. amisso loco Numidae fusi fugatique. pauci interiere, plerosque velocitas et regio hostibus ignara tu

tata sunt.

5 Interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum pede- 20 strium praefectum ab Iugurtha supra diximus, ubi eum Rutilius praetergressus est, paulatim suos in aequom locum deducit ac dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit, quietus, uti res postulabat, aciem exornat, neque remittit quid 6 ubique hostis ageret explorare. postquam Rutilium consedisse 25 iam et animo vacuom accepit simulque ex lugurthae proelio clamorem augeri, veritus ne legatus cognita re laborantibus suis auxilio foret, aciem quam diffidens virtuti militum arte statuerat, quo hostium itineri officeret, latius porrigit eoque modo ad 53 Rutili castra procedit. Romani ex inproviso pulveris vim ma- 30 gnam animadvortunt: nam prospectum ager arbustis consitus prohibebat. et primo rati humum aridam vento agitari, post ubi aequabilem manere et, sicuti acies movebatur, magis magisque adpropinquare vident, cognita re properantes arma capiunt ac 2 pro castris, sicuti imperabatur, consistunt. deinde, ubi propius 35 3 ventum est, utrimque magno clamore concurritur. Numidae tantum modo remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos inpeditos ramis arborum atque ita disiectos circumveniri vident, fugam faciunt ac plerique abiectis armis collis aut 4 noctis quae iam aderat auxilio integri abeunt. elephanti quattuor 40

1 in s. s. P|| 3 restituit ex inducit P|| 16 die PC, diei C || 17 fuerat PC, erat C || 18 plerosque C, pluresque PC || 29 îtîneri animaduertunt ex animaduertit P

itinere PR 31′′

capti, reliqui omnes numero quadraginta interfecti. at Romani, 5 quamquam itinere atque opere castrorum et proelio fessi erant, tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instructi intentique obviam procedunt. nam dolus Numidarum nihil lan- 6 5 guidi neque remissi patiebatur. ac primo obscura nocte, post-rich quam haud procul inter se erant, strepitu velut hostes adventare, alteri apud alteros formidinem simul et tumultum facere et paene inprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque Romani praemissi equites rem exploravissent. igitur pro metu repente 8 10 gaudium mutatur, milites alius alium laeti appellant, acta edo

vici mus

est fortia cent atque audiunt, sua quisque fortia facta ad caelum fert. quippe et pali

res humanae ita sese habent: in victoria vel ignavis gloriari licet, advorsae res etiam bonos detrectant.

Metellus in eisdem castris quatriduo moratus saucios cum 54 15 cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat, univorsos in contione laudat atque agit gratias, hortatur ad cetera, quae levia sunt, parem animum gerant: pro victoria satis iam pugnatum, reliquos labores pro praeda fore. et tamen interim transfu- 2 gas et alios opportunos, Iugurtha ubi gentium aut quid agitaret, 20 cum paucisne esset an exercitum haberet, ut sese victus gereret exploratum misit. at ille sese in loca saltuosa et natura munita 3 receperat ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli cultorem id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites 4 25 nemo omnium Numida ex fuga regem sequitur: quo cuiusque animus fert, eo discedunt neque id flagitium militiae ducitur. ita se mores habent.

Igitur Metellus ubi videt regis etiam tum animum ferocem 5 esse, bellum renovari, quod nisi ex illius lubidine geri non pos30 set, praeterea inicum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento illos vinci quam suos vincere, statuit non proeliis neque in acie sed alio more bellum gerundum. itaque in loca Numidiae 6 opulentissima pergit, agros vastat, multa castella et oppida te-` mere munita aut sine praesidio capit incenditque, puberes inter

2 fessi laetique PC (sed fessi leti unus), fessi lassique z laetique delevi (inepte insertum propter sq. intentique) || 6 aduentare del. Cort., Madv. Adv. 2, 292, aduentarent Dietsch || 10 mutatur Prisc. vol. II p. 296, exortum PC 13 detrectant P (deterrent p in marg.) C, detractant C || 17 sunt PC, sint ante Cortium || generant P || satis iam pugnatum PC, quorum pauci om. iam aut ordinem verborum variant || 18 et addidi conl. Iug. 39,2 Hist. fr. Vat. 1. 18, om. PC || 21 salutuosa P || 22 exercitum ** numero P 25 numidarum C, numida P (ex -ia) C 28 regis etiamtum animum PC, regis a. e. vel etiamtum r. a. C || 30 inicum (vel iniquum) z, inimicum PC || 34 interficit PC, quod correctum in aliquot C

et facere

fici iubet, alia omnia militum praedam esse. ea formidine multi mortales Romanis dediti obsides, frumentum et alia quae usui forent affatim praebita, ubicumque res postulabat praesidium 7 inpositum. quae negotia multo magis quam proelium male pu8 gnatum ab suis regem terrebant, quippe cuius spes omnis in 5 fuga sita erat, sequi cogebatur, et qui sua loca defendere nequi9 verat, in alienis bellum gerere. tamen ex copia quod optumum videbatur consilium capit, exercitum plerumque in eisdem locis opperiri iubet, ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, nocturnis et aviis itineribus ignoratus Romanos palantis repente ag- 10 10 greditur. eorum plerique inermes cadunt, multi capiuntur, nemo omnium intactus profugit, et Numidae priusquam ex castris subveniretur, sicuti iussi erant, in proxumos collis discedunt.

55

Interim Romae gaudium ingens ortum cognitis Metelli rebus, ut seque et exercitum more maiorum gereret, in advorso 15 loco victor tamen virtute fuisset, hostium agro potiretur, Iugurtham magnificum ex Albini socordia, spem salutis in solitudine 2 aut fuga coegisset habere. itaque senatus ob ea feliciter acta dis inmortalibus supplicia decernere, civitas trepida antea et sollicita 3 de belli eventu laeta agere, de Metello fama praeclara esse. igi- 20 tur eo intentior ad victoriam niti, omnibus modis festinare, саvere tamen necubi hosti opportunus fieret, meminisse post glo4 riam invidiam sequi. ita quo clarior erat, eo magis anxius erat, neque post insidias Iugurthae effuso exercitu praedari; ubi frumento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni equitatu prae- 25 sidium agitabant; exercitus partem ipse, reliquos Marius duce56 bat. sed igni magis quam praeda ager vastabatur. duobus locis 7 haud longe inter se castra faciebant. ubi vi opus erat, cuncti aderant. ceterum quo fuga atque formido latius cresceret, di8 vorsi agebant. eo tempore Iugurtha per collis sequi, tempus aut 30 locum pugnae quaerere, qua venturum hostem audierat, pabulum et aquarum fontis, quorum penuria erat, conrumpere, modo se Metello interdum Mario ostendere, postremos in agmine temptare ac statim in collis regredi, rursus aliis post aliis minitari, neque proelium facere neque otium pati, tantum modo ho- 35 stem ab incepto retinere.

56

Romanus imperator ubi se dolis fatigari videt neque ab hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte qua sita erat arcem regni nomine Zamam statuit obpugnare ratus, id quod negotium poscebat, Jugurtham laborantibus suis auxilio

5 cuius PC, cui C || 7 copia, inopia PC quorum unus & inopia || 15 ut post gereret iterant Pz 17 albini PC, auli C 23 anxius erat "PC, quorum unus animus anxius erat (itaque z), alii animosior

venturum ibique proelium fore. at ille quae parabantur a perfu- 2 gis edoctus, magnis itineribus Metellum antevenit. oppidanos hortatur moenia defendant, additis auxilio perfugis, quod genus ex copiis regis, quia fallere nequibat, firmissumum erat. praeterea 5 pollicetur in tempore semet cum exercitu adfore. ita conpositis 3 rebus in loca quam maxume occulta discedit ac post paulo cognoscit Marium ex itinere frumentatum cum paucis cohortibus Siccam missum, quod oppidum primum omnium post malam pugnam ab rege defecerat. eo cum delectis equitibus noctu per- 4 10 git et iam egredientibus Romanis in porta pugnam facit, simul magna voce Siccenses hortatur uti cohortis ab tergo circumveniant: fortunam illis praeclari facinoris casum dare. si id fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine metu aetatem acturos. ac ni Marius signa inferre atque evadere oppido pro- 5 15 peravisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem mutavissent: tanta mobilitate sese Numidae gerunt. sed milites Iu- 6 gurthini paulisper ab rege sustentati, postquam maiore vi hostes urgent, paucis amissis profugi discedunt. Marius ad Zamam 57 pervenit. id oppidum in campo situm magis opere quam natura 20 munitum erat, nullius idoneae rei egens, armis virisque opulentum. igitur Metellus pro tempore atque loco paratis rebus cuncta 2 moenia exercitu circumvenit, legatis imperat ubi quisque curaret. deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur ne- 3 que ea res Numidas terret: infensi intentique sine tumultu ma25 'nent, proelium incipitur. Romani pro ingenio quisque pars emi- 4 nus glande aut lapidibus pugnare, alii succedere ac murum modo subfodere modo scalis aggredi, cupere proelium in manibus facere. contra ea oppidani in proxumos saxa volvere, sudes pila, 5 praeterea picem sulphure et taeda mixtam ardentia mittere. sed 6 30 ne illos quidem, qui procul manserant, timor animi satis muniverat. nam plerosque iacula tormentis aut manu emissa volnerabant parique periculo sed fama inpari boni atque ignavi erant.

Dum apud Zamam sic certatur, lugurtha ex inproviso ca-38 stra hostium cum magna manu invadit, remissis qui in praesidio 35 erant et omnia magis quam proelium expectantibus portam inrumpit. at nostri repentino metu perculsi sibi quisque pro mo- 2 ribus consulunt: alii fugere alii arma capere, magna pars volnerati aut occisi. ceterum ex omni multitudine non amplius qua- 3

14 acturos ex auctores P| 16 gerunt PC, agunt C|| 18 discedunt p, discedit P 26 alii succedere ac PC, alii euadere aut vel alii euadere uel succedere uel murum ascendere ac C deteriores || 28 proximos C, proximis PC || 29 picem sulphure et teda ⋆ (fuit ceda *) "mixtă ardentia mittere P et sic fere C, nisi quod taedam (aut tela) et ardenti est in non nullis

*