8

97. At Jugurtha, postquam oppidum Capsam aliosque locos munitos et sibi utiles simul, et magnam pecuniam amiserat, ad Bocchum nuncios mittit,'' quam primum in Numidiam copias adduceret; prælii faciendi tempus adesse.' Quem ubi cunctari accepit, dubium belli atque pacis rationes trahere: rursus uti antea, proximos donis corrumpit, ipsique. Mauro 3 P pollicetur Numidiæ partem tertiam, si aut Romani Africa+ expulsi, aut, integris suis finibus, bellum compositum foret. Eo præmio illectus Bocchus, cum magna multitudine Jugurtham accedit. Ita amborum exercitu conjuncto, Marium jam in hyberna proficiscentem, vix decima parte die' reliqua, invadunt: rati noctem, quæ jam aderat, victis sibi munimento fore; et, si vicissent, nullo impedimento, quia locorum scientes erant: contra Romanis utrumque casum in tenebris difficiliorem. 10 Igitur simul Consul ex multis de hostium adventu cognovit," et ipsi hostes aderant, et priusquam exercitus aut1 instrui, aut sarcinas colligere,113 denique antequam signum, aut imperium ullum accipere quivit,' equites Mauri atque Gætuli, non acie, neque ullo more prælii, sed catervatim, uti quosque fors conglobaverat, in nostros concurrunt.'s Qui omnes trepidi improviso1 metu, ac tamen17 virtutis memores, aut arma capiebant,

14

* Quem, ubi accepit moras nectere, dum dubius anxie perpendebat rationes quæ pro bello aut pace faciebant.

1 misit H.—2 uti quam primum F.—3 ipsi quoque Boccho A. ipsique Boccho D. E. F. G. H. I. M. N.-4 ex Africa E.-5 ad Jug. accedit N.-6 juncto I.7 dici F. G. H. I. N.-8 relicta M. N.-9 contra rati D. G. rati contra N.10 difficilem B. E.G. H. K. M. N.—11 cognoverat K. cogn. et ipsi jam h. a. M.— 12 a. posset instrui N.—13 coll. potuisset H. coll, posset I.-14 quieverit A. quivisset B. D. E. H. quivissent N.-15 concurrunt F. G. M. N.—16 imperio B.—17 at

NOTE

trimento bonæ famæ studet.
P Mauro] Boccho, scilicet.
Integris] Hoc est, si nulla pars
regni sibi a Romanis detraheretur.

r Die] Procul dubio casus est Genitivi, quandoquidem Plautus et Virgilius ita locuti sunt; atque bunc

ipsum locum citat Gellius, qui die in patrio casu a Sallustio positum esse dicit, aliorumque argutiolas ea de re contemnit.

Simul] Dicit, tunc tantum Marium de hostium adventu cognovisse, cum ipsi adessent.

aut capientes alios ab hostibus defensabant: 13 pars equos escendere,1 obviam ire hostibus: pugna latrocinio magis, quam prælio similis fieri: sine signis, sine ordinibus equites, pedites 20 permixti; cædere alios, alios" obtruncare, multos, contra adversos acerrime pugnantes, ab tergo circumvenire:" neque virtus, neque arma satis tegere; quod hostes numero plures et 22 undique circumfusi. Denique Romani veteres, novique, et ob ea" scientes belli, si quos locus, aut casus conjunxerat, orbes" facere: atque ita ab omnibus partibus simul tecti et instructi hostium vim sustentabant.

98. Neque in eo tam aspero negotio territus' Marius, aut magis, quam antea, demisso animo fuit; sed cum turma sua, quam ex fortissimis magis, quam familiarissimis, paraverat, vagari passim; ac modo laborantibus suis succurrere, modo hostes, ubi confertissimi obstiterant," invadere:3 manu consulere militibus, quoniam imperare,4 conturbatis omnibus non, poterat. Jamque dies consumtus erat, cum

W

a Circumveniebant multos ab tergo, dum illi pugnarent acerrime contra hostes adversos.

tantum M.-18 defendebant F. defensare G.--19 ascendere MSS.-20 peditesque F. G. K. L. N.-21 cedere alios obtr. M. N.-22 aut undique K.

1 territo...demisso animo C.-2 erant I. adstiterant L.-3 [invad. manu Edit. Haverc.] pugnare manu N.—4 imperitare Ed. Carr.-5 nequiverat C.—6 et jam

8

tamen barbari nihil remittere; atque, uti reges præceperant, noctem pro se rati, acrius instare. Tum Marius ex copia rerum consilium trahit, atque, uti suis receptui locus esset, colles duos propinquos inter se occupat. Quorum in uno, castris parum amplo, fons aquæ magnus erat:' alter usui opportunus, quia magna parte editus et præceps pauca munimento quærebat. Ceterum apud aquam Syllam cum equitibus noctem1o agitare jubet. Ipse paulatim dispersos milites, neque minus hostibus conturbatis, in unum contrahit: dein cunctos pleno gradu in collem subducit." Ita reges, loci difficultate coacti, prælio deterrentur. Neque tamen suos longius abire sinunt, sed, utroque colle multitudine1 circumdato, effusi13 consedere. Dein14 crebris ignibus factis, plerumque noctis barbari suo more lætari, exultare, strepere vocibus: 15 ipsi duces feroces,16 quia non fugerent, pro victoribus' agere. Sed ea cuncta Romanis ex tenebris et editioribus locis facilia visu's magnoque hortamento19 erant.

b

18

99. Plurimum vero Marius imperitia hostium confirmatus, quam maximum silentium haberi jubet: ne signa quidem, uti per vigilias solebant, canere: deinde, ubi lux adventabat, defessis jam hostibus et paulo ante somno

2

¿ Quorum in uno parum amplo ad castra ponenda, erat fons magnus aquæ.

Et ipsi duces gerebant sese ferociter, et quasi victores fuissent, quia non fugerant.

dies M.-7 castris positis M.-8 opp. erat D.—9 [munimento egebat Edit. Haverc.] munimenta quærebat A. E. munimentu gerebat B. D. F. M. pauca munimenta gerebat K. sed gerebant L.-10 per noctem F. noctu N.-11 deducit F.-12 multitud. Numidarum G.-13 effusi omnes F.-14 denique N.-15 pedibus et vocibus G.-16 feroces erant D.-17 atque p. v. sese a. F. N.—18 visui et maximo F.19 ornamento A. et maximo hortamento N.

1 quidem permisit N.-2 adveniebat E.-3 tub. cornicinesque C. G. I.-4 signa

NOTÆ

y Quærebat] Alii habent egebat, nonnulli gerebat. Malim legere egebat; nec me movet quod accusativum post se habeat; nam ejusmodi antiquatis phrasibus gaudet Sallustius.

2 Pleno] Id est, tantum illi non aufugerunt; si modo Romanorum gloriam Sallustius assentatiuncula non est aucupatus. Marius les fit retirer à

grands pas.

a Hortamento] Quia hostes cum securos et exultantes viderent, confide bant insuper eos defessos et sopitos fore, cum prælium instauraretur.

b Quam maximum] Il commanda que l'on fit le moins de bruit que l'on pourroit.

captis, de improviso vigiles, item cohortium, turmaram, legionum tubicines simul omnes signa canere, milites clamorem tollere atque portis erumpere. Mauri atque Gætuli ignoto et horribili sonitu repente exciti, neque fugere, neque arma capere, neque omnino facere aut providere quicquam poterant. Ita cunctos strepitu, clamore, nullo subveniente, nostris instantibus, tumultu, terrore, formido, quasi vecordia, ceperat. Denique omnes fusi fugatique: arma et signa militaria pleraque capta: pluresque eo prælio, quam omnibus superioribus interemti. Nam somno et metu insolito impedita fuga..

100. Dein Marius, uti cœperat, in hyberna:' quæ, propter commeatum, in oppidis maritimis agere decreverat. Neque tamen secors victoria,* aut insolens3 factus; sed pariter ac in conspectu hostium, quadrato agmine incedere. Sylla cum equitatu apud 'dextimos," in sinistra A. Manlius cum funditoribus et sagittariis, præterea cohortes? Ligurum curabat: primos et extremos cum expeditis manipulis tribunos locaverat. Perfugæ, minime cari et regionum scientissimi, hostium iter explorabant: simul Consul, quasi 4 Sylla erat cum equitatu in dextra parte.

abest H. K. tube can. H. tuba canere jubet M. tubicines simul et omnia signa canere N.-5 erumpere jubet B. C. D. F. G. K. L. M. N.—6 excitati F.7 acceperat B. C. E. H. I. M. N.-8 interemti sunt D. F.-9 imp. erat ƒ.E. H. I. imp. f. est F. G. imp. f. erat M. i. est fuga N.

1 [hyberna proficiscitur Edit. Haverc.] it B. E. iter pr. comm. &c. M. prof. quia &c. N.-2 pro victoria H.-3 secors E. G. H. I. K. L. securus M.-4 factus est A. N.-5 extremos L. dextros in Marg. dextimos K. it extremos N.-6 præ. Marius c. Lig. G.-7 cohortibus K.-8 quasi m. c. M.-9 quasi nullo præcepto

NOTE

e Vigiles] Plerumque legitur vectigales, et eorum conjicio fuisse tubi cines qui superveniebant, et extraordinarii Romanis aderant.

a Portis] Castrorum, scilicet.

e Mauri] Quibus Bocchus imperitabat.

f Gætuli] Quos ordines servare Jugurtha instituerat.

8 Quasi] Vox ista cum vecordia jungi debet, ut conjunctim eam vesaniam et dementiam significent qua ii affliguntur, qui nimio metu correpti sunt. Idem propemodum præstat quod illud quod vocant, Une terreur panique.

Quadrato] Ut quacumque hostis ingrueret parati essent.

10

nullo imposito, omnia providere: apud omnes adesse: laudare, increpare merentes. Ipse armatus intentusque, item milites cogebat: neque secus, atque iter facere," castra munire, excubitum in portas cohortes ex legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere. Præterea alios super vallum in munimentis locare, vigilias ipse circumire,1* non diffidentia futuri,14 quæ imperavisset, quam uti militibus exæquatus's cum imperatore labor16 volentibus esset. Et sane Marius illo et aliis temporibus' belli pudorek magis, quam malo,' excrcitum coërcebat: 18 quod multi per ambitionem fieri aiebant; pars19 quod a pueritia conṣuetam duritiam, et alia, quæ ceteri miserias vocant, voluptati20 habuisset. Nisi tamen res publica" pariter, ac sævissimo imperio, bene atque decore gesta.22

101. Igitur quarto denique die, haud longe ab oppido Cirta undique simul speculatores citi sese ostendunt; qua re hostes adesse intelligitur. Sed quia diversi redeuntes, alius ab alia parte, atque omnes idem significabant; Consul incertus, quonam modo aciem instrueret, nullo ordine commutato, adversum omnia paratus, ibidem opperitur. Ita

Simul Consul providebat omnia, quasi neminem suo loco curare jussisset.

Non tum diffidens futura esse ea quæ imperavisset, quam ut labor exæquatus militibus cum Imperatore, illis placeret.

inposito M. q. n.custode imp. N.-10 equites item milites M.-11 si iter faceret I. quam si i. f.N.—12 curare F.-13 non tam A. B.C. D. F.G. M.-14 futuro rum B. N.-15 aquatus F.-16 [lubos Haverc.] labor A. B.C. D.F.G.H. I. M. N.—17 Illo et aliis omnibus temp, illoque tempore aliisque omnibus temp. N. [Jugurthini belli Edit. Haverc.]-18 cogebat M.-19 alii G.—20 voluptatibus A. E.-21 Non autem Resp. pariter tanquam M. N. t. omnia quod rep. pariter, &c. N.—22 gesla sunt D. E. N.

NOTE

1 Cogebat] Pudore, scilicet, cum Imperatorem suum intentum animadverterent.

Neque secus] Dicit Marium, cum in itinere semper paratissimus fuisset, eodem modo in castris se gessisse. Locus obscurus est, nisi advertas.

Malo] Pœna aut supplicio.

m Quod] Quod, nimirum, sibi laborem cum militibus communem faciebat.

"Nisi] Positum est pro sed; aut verum, ut sæpe alibi. Gall. diceremus, Arec tout cela, aut, Quoi qu'il en soit.

Pudore] Intellige Marium tantum laborem cepisse, ut, illo ita intento, • Speculatores] Perfugas faisse suneminem otiari non puduisset.

pra dixit.