V. C. 343. bus creandis Q. Fulvius consul comitia habuit. Creati A. C. 209, censores, ambo qui nondum consules fuerant, M. Cornelius Cethegus, P. Sempronius Tuditanus. Hi censores, ut agrum Campanum fruendum locarent, ex auctoritate Patrum latum in plebem est, plebesque scivit. Senatus lectionem contentio inter censores de principe legendo tenuit. Sempronii lectio erat: ceterum Cornelius morem traditum a patribus sequendum aiebat: ut, qui primus censor ex iis, qui viverent, fuisset, eum principem legerent: is T. Manlius Torquatus erat. Sempronius, cui Dii sortem legendi dedissent, ei jus liberum eosdem dedisse Deos. Se id suo arbitrio facturum: lecturumque Q. Fabium Muximum, quem tum principem Romanæ civitatis esse, vel Hannibale judice, victurus esset. Quum diu certatum verbis esset, concedente collega, lectus a Sempronio princeps in senatu, Q. Fabius Maximus consul: inde alius lectus senatus, octo præteritis, inter quos L. Cæcilius Metellus erat, infamis auctor deserendæ Italiæ post Cannensem cladem. In equestribus quoque notis eadem servata caussa: sed erant perpauci, quos ea infamia adtingeret. Illis omnibus (et multi erant) ademti equi, qui Cannensium legionum equites in Sicilia erant: addiderunt acerbitati etiam tempus, ne præterita stipendia procederent iis, quæ equo publico emeruerant, sed dena-stipendia equis privatis facerent. Magnum præterea numerum eorum conquisiverunt, qui equo merere deberent: atque ex iis, qui principio ejus belli septemdecim annos nati fuerant, neque militaverant, omnes ærarios fecerunt. Locaverunt inde reficienda, quæ circa forum incendio consumta erant, septem tabernas, macellum, atrium regium.

tum ob

XII. Transactis omnibus, quæ Romæ agenda U. C. 543. erant, consules ad bellum profecti. Prior Fulvius A. C. 209. prægressus Capuam. Post paucos dies consecutus Fabius; qui et collegam coram obtestatus, et per literas Marcellum, ut quam acerrimo bello detineret Hannibalem, dum ipse Tarentum obpugnaret: ea Fabius sta urbe ademta hosti jam undique pulso, nec ubi con- tuit Tarensisteret, nec quid fidum respiceret habenti, ne re- pugnare. morandi quidem caussam in Italia fore. Rhegium etiam nuncium mittit ad præfectum præsidii, quod ab Lævino consule adversus Bruttios ibi locatum erat, octo millia hominum: pars maxima ab Agathyrna (sicut antea dictum est) ex Sicilia traducta, rapto vivere hominum adsuetorum: additi erant Bruttiorum indidem perfuga, et audacia et audendi omnia necessitatibus pares. Hanc manum ad Bruttium primum agrum depopulandum duci jussit, inde ad Cauloniam urbem obpugnandam. Imperata non inpigre solum, sed etiam avide, exsecuti, direptis fugatisque cultoribus agri, summa vi urbem obpugnabant. Marcellus, et consulis literis excitus, et quia Marcellus ita in animum induxerat, neminem ducem Roma- ad Canunum tam parem Hannibali, quam se, esse, ubi pri- nibali obmum in agris pabuli copia fuit, ex hibernis profectus, currit. ad Canusium Hannibali obcurrit. Sollicitabat ad defectionem Canusinos Poenus: ceterum, ut adpropinquare Marcellum audivit, castra inde movit, Aperta erat regio, sine ullis ad insidias latebris; itaque in loca saltuosa cedere inde cœpit. Marcellus vestigiis instabat, castraque castris conferebat: et, opere perfecto, extemplo in aciem legiones educe bat. Hannibal, turmatim per equites péditumque jaculatores levia certamina serens, casum universa

sium Han

A. C. 209.

æquo

Marte.

U.C. 543. pugnæ non necessarium ducebat: tractus est tamen ad id, quod vitabat, certamen. Nocte prægressum adsequitur locis planis ac patentibus Marcellus: castra inde ponentem, pugnando undique in munitores, Prolium operibus prohibet. Ita signa conlata, pugnatumque totis copiis: et, quum jam nox instaret, Marte æquo discessum est: castra, exiguo distantia spatio, raptim ante noctem permunita. Postero die luce prima Marcellus in aciem copias eduxit: nec Hannibal detractavit certamen, multis verbis adhortatus milites, ut, memores Trasimeni Cannarumque, contunderent ferociam hostis: urgere atque instare eum: non iter quietos facere, non castra ponere pati, non respirare aut circumspicere: quotidie simul orientem solem et Romanam aciem in campis videndam esse. Si uno prælio haud incruentus abeat, quietius deinde tranquilAlterum liusque eum bellaturum. His irritati adhortationiprælium, in quo su- bus, simulque tædio ferocia hostium quotidie inperior Po-stantium lacessentiumque, acriter proelium ineunt. Pugnatum amplius duabus horis est: cedere inde ab Romanis dextra ala et extraordinarii cœpere. Quod ubi Marcellus vidit, duodevicesimam legionem in primam aciem inducit. Dum alii trepidi cedunt, alii segniter subeunt, turbata tota acies est, dein prorsus fusa; et, vincente pudorem metu, terga dabant. Cecidere in pugna fugaque ad duo millia et septingenti civium sociorumque: in his quatuor Romani centuriones, duo tribuni militum, M. Licinius et M. Helvius. Signa militaria quatuor de ala, prima quæ fugit; duo de legione, quæ cedentibus sociis successerat, amissa.

nus.

Exercitus

acriter a

XIII. Marcellus, postquam in castra reditum est, Marcello concionem adeo sævam atque acerbam apud milites increpitus.

habuit, ut prœlio, per diem totum infeliciter tole- U. C. 543. rato, tristior iis irati ducis oratio esset. Diis inmor- A. C. 209. talibus, ut in tali re, laudes gratesque, inquit, ago, quod victor hostis, cum tanto pavore incidentibus vobis in vallum portasque, non ipsa castra est adgressus: deseruissetis profecto eodem terrore castra, quo omisistis pugnam. Qui pavor hic, qui terror, quæ repente, qui, et cum quibus pugnaretis, oblivio animos cepit? nempe iidem sunt hi hostes, quos vincendo et victos sequendo priorem æstatem absumsistis; quibus dies noctesque fugientibus per hos dies institistis; quos levibus præliis fatigastis; quos hesterno die nec iter facere, nec castra ponere passi estis. Omitto ea, quibus gloriari potestis: cujus et ipsius pudere ac pœnitere vos oportet, referam : nempe, æquis manibus hesterno die diremistis pugnam. Quid hæc nox, quid hic dies adtulit? Vestræ his copiæ inminutæ sunt, an illorum aucta? Non equidem mihi cum exercitu meo loqui videor, nec cum Romanis militibus: : corpora tantum atque arma eadem sunt. An, si eosdem animos habuissetis, terga vestra vidisset hostis? signa alicui manipulo aut cohorti abstulisset? Adhuc casis Romanis legionibus gloriabatur: vos illi hodierno die primum fugati exercitus dedistis decus. Clamor inde ortus, ut veniam ejus diei daret; ubi vellet, deinde experiretur militum suorum animos. Ego vero experiar, inquit, milites: et vos crastino die in aciem educam, ut victores potius, quam victi, veniam inpetretis, quam petitis. Cohortibus, quæ signa amiserant, hordeum dari jussit: centurionesque manipulorum, quorum signa amissa fuerant, destrictis gladiis discinctos destituit; et, ut postero die omnes, equites, pedites, armati adessent, edixit. Ita concio dimissa fatentium, jure ac merito sese incre

A. C. 209,

U.C. 543. pitos; neque illo die virum quemquam in acie Romana fuisse, præter unum ducem; cui aut morte satisfaciendum, aut egregia victoria esset. Postero die ornati armatique ad edictum aderant. Imperator eos conlaudat, pronunciatque, a quibus orta pridie fuga esset, cohortesque, quæ signa amisissent, se in primam aciem inducturum: edicere jam sese, omnibus pugnandum ac vincendum esse; et adnitendum singulis universisque, ne prius hesternæ fugæ, quam hodiernæ victoriæ, fama Romam perveniat. Inde cibo corpora firmare jussi, ut, si longior pugna esset, viribus subficerent. Ubi omnia dicta factaque sunt, quibus excitarentur animi militum, in aciem procedunt.

Tertium prælium.

XIV. Quod ubi Hannibali nunciatum est: Cum eo nimirum, inquit, hoste res est, qui nec bonam, nec malam ferre fortunam potest. Seu vicit, ferociter instat victis: seu victus est, instaurat cum victoribus certamen. Signa inde canere jussit, copias educit, Pugnatum utrimque aliquanto, quam pridie, acrius est: Ponis ad obtinendum hesternum decus adnitentibus, Romanis ad demendam ignominiam. Sinistra ala ab Romanis, et cohortes, quæ amiserant signa, in prima acie pugnabant, et legio vicesima ab dextro cornu instructa. L. Cornelius Lentulus et C. Claudius Nero legati cornibus præerant, Marcellus mediam aciem, hortator testisque præsens, firmabat. Ab Hannibale Hispani primam obtinebant frontem, et id roboris in omni exercitu erat, Quum anceps diu pugna esset, Hannibal elephantos in primam aciem induci jussit: si quem injicere ea res tumultum ac pavorem posset. Et primo turbarunt signa ordinesque, et partim occulcatis, partim dissipatis terrore, qui circa erant, nudaverant una