magnificè, vel molliter, vivere copia erat; incerta, pro certis, bellum, quàm pacem, malebant. Fuêre item ea tempestate, qui crederent M. Licinium Crassum non ignarum ejus consilii fuisse: quia Cn. Pompeius, invisus ipsi, magnum exercitum ductabat; cujusvis opes voluisse contra illius potentiam crescere; simul confisum, si conjuratio valuisset, facilè apud illos principem se fore.

с

e

b Sed antea item conjuravêre pauci, contra rempublicam in quibus Catilina, de quo, quàm verissimè potero, dicam. & L. Tullo, M. Lepido Coss. P. Autronius, et P. Sulla, designati consules flegibus ambitûs interrogati, & pænas dederant. Pòst paulò Catilina, pecuniarum repetundarum reus, i prohibitus erat petere consulatum ; quòd intra k legitimos dies' profiteri nequiverit. Erat eodem tempore Cn. Piso, adolescens m nobilis, summæ audaciæ, egens, factiosus; quem ad perturbandam rempublicam inopia, atque mali mores stimulabant. Cum hoc Catilina, et Autronius circiter Nonas Decembr. consilio communicato, parabant in Capitolio Kal. Januar. L. Cottam et L. Torquatum Coss. interficere ; ° ipsi, P fascibus correptis, Pisonem cum exercitu ad

NOTÆ.

a Crassum.] Hic fuit, quo non alius Romæ ditior extabat ; quem tamen auri fames ad bellum contra Parthos impulit, ubi unà cum exercitu trucidatus est:

i Prohibitus.] Quia, ut modò vidimus, Catilina reus erat; atque etiam Lucius Volcatius alter consul publicum consilium habuerat. An Catilinæ ratio habenda esset? Sciendum est enim non tantùm

b Sed antea.] Hîc abrumpitur narratio, ut aliquid de aliâ conjuratione dicatur, debuisse eos qui candidati essent, pubcujus volunt autorem fuisse Crassum, quanquam studio id dissimulat Sallustius. Igitur post aliquot periodos, hinc repetendum erit filum institutæ orationis. c De quo.] Id est, de quâ re, de qua conjuratione.

d L. Tullo.] Hoc est, tertio anno ante ultimam conjurationem.

e Designati.] Ita vocabantur qui in annum proximum electi fuerant.

lice declarare se magistratum petere velle; sed insuper nomen apud eum qui comitia habiturus erat, profiteri adstrictos fuisse, à quo recipiebantur, si digni essent, sin minùs, rejiciebantur.

k Legitimos.] Lege institutos: dies enim certos accusatori et defensori ad actionem instituendam præscribebant. 1 Profiteri.] Defensionem suam et expurgationem, scilicet.

m Nobilis.] Utpote à Calpo, Numæ filio oriundus: Pisones enim ex gente Calpurniâ fuerunt, quam Ovidius à Cal. deducit.

f Legibus.] Paratæ fuerunt multæ contra ambitum, quas si voles, apud Alexandrum Neapolit. lib. 3. cap. 17. videbis. Ex earum legum autoritate interroga-po bantur, de ambitu qui accusati fuerant. g Panas.] Magistratu movebantur, atque iis etiam mulcta pecuniaria irrogabatur.

n Hoc.] Pisone scilicet.

o Ipsi.] Catilina et Autronius.

p Fascibus.] Notum est fasces virgas fuisse ex ulmo, aut betulâ cum securi h Pecuniarum.] Africam Catilina cùm colligatas, quas magistratibus lictores diripuisset, Legati Afri in Senatu de illo præferebant: cùm verò insignia essent absente conquesti sunt, deinde ejus no- dignitatis, hine factum, ut pro eâ fasces men à Clodio delatum est: unde prohi- accipiantur; atque hîc pro consulatu bitus fuit petere consulatum, nam reo positi sunt. illud legibus interdictum erat.

b

e

C

obtinendas a duas Hispanias mittere. Eâ re cognitâ, rursus in Nonas Februar. consilium cædis transtulerunt. Jam tum non consulibus modo, sed plerisque senatoribus, perniciem machinabantur. Quod ni Catilina maturâsset pro curiâ signum sociis dare; eo die post conditam urbem Romam, pessimum facinus patratum foret. Quia nondum frequentes armati convenerant, ea res consilium diremit. Postea Piso, in citeriorem Hispaniam quæstor, pro prætore missus est, adnitente Crasso; & quòd eum infestum Cn. Pompeio cognoverat. Nque tamen senatus provinciam invitus dederat. Quippe fœdum hominem à republicâ procul abesse volebat: simul, quia boni complures f præ sidium in eo putabant, et jam tum potentia Gn. Pompeii formidolosa erat. Sed is Piso, in provinciam, ab equitibus Hispanis, quos in exercitu ductabat, iter faciens, occisus est. Sunt qui ita dicant, imperia ejus injusta, superba, crudelia, barbaros nequivisse pati: alii autem, equites illos Cn. Pompeii veteres, fidosque clientes, & voluntate ejus Pisonem aggressos: nunquam Hispanos 1 præterea tale facinus fecissed imperia sæva multa anteà perpessos. Nos eam rem i in medio relinquimus. De superiori conjuratione satis dictum.

se,

h

* Catilina, ubi eos, quos paulò antè memoravi, convenisse videt; tametsi cum singulis multa sæpe egerat, tamen 1 in rem fore credens universos appellare, et cohortari, in abditam partem ædium secessit; atque ibi, omnibus arbitris procul amotis, orationem hujusce modi habuit:

"Ni virtus, fidesque vestra satis spectata mihi foret, nequicquam

INTERPRETATIO.

1 Cum crederet ad conjurationis utilitatem pertinere.

NOTE.

a Duas.] Ulteriorem scilicet et citerio- plerumque magistratibus suis subjiciebat rem; idque cùm per vim, tum contra mo- f Præsidium.] Auxilium reipublicæ adrem: nam Hispaniæ provinciæ erant præ-versus Pompeium, ille resistendo. toriæ, Piso quæstor, tantùm erat; deinde g Voluntate.] Pompeii hortatu. alterutra, non ambæ uni assignabantur. h Præterea.] Omnino hunc locum ita b Pro curia.] Id est, Ante locum ubi se-arbitror intelligendum, ut non sit excunatus congregatus erat; non enim uno et eodem loco semper habebatur.

c Pro Prætore.] Id est, Quamvis prætor non esset, missus est tamen in provinciam prætoriam, cum prætoriá potestate.

d Quod cùm infestum.] Sperabat enim Pompeii potentiam per Pisonem imminutam iri.

e Provinciam.] Hispaniam scilicet Nimirum populus Romanus, quandoque nationem aliquam bello domuerat, eam

satio, quod alii volunt, sed facti negatio. Quasi dicat. Quidam dicunt, Hispanos interfecisse Pisonem, et inter eos nonnulli ejus crudelitatem causam mortis faciunt, alii jussum Pompeii; at verò alii negant ab Hispanis Pisonem interfectum esse.

i In medio.] Ita ut cuivis liberum sit, quod volet credere, aut pro alterutrâ sententiâ argumenta proferre.

k Catilina.] Nunc ad postremam Catilinæ conjurationem autor revertitur ;

66

b

с

"opportuna res cecidisset; spes magna dominatio, in manibus frus"trà fuissent: neque, ego per ignaviam, aut vana ingenia, incerta pro "certis captarem. Sed, quia multis, et magnis tempestatibus vos "cognovi fortes, fidosque mihi; eò animus ausus, maximum, at"que a pulcherrimum facinus incipere: simul, quia vobis eadem, quæ mihi, bona, malaque esse intellexi. Nam, idem velle, atque "idem nolle, ea demum firma amicitia est. Sed ego, quæ mente agitavi, omnes jam antea 2 diversi audìstis. Cæterùm mihi indies magis animus accenditur, cùm considero, quæ condititio vitæ fu“tura sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem. Nam postquam respublica in pauccrum potentium jus, atque 3 ditionem, "concessit; semper illis reges, tetrarchæ vectigales esse; populi, "nationes, stipendia pendere: cæteri omnes, strenui, boni, nobiles, "atque ignobiles, vulgus fuimus; sine gratiâ, sine 8 auctoritate, his "obnoxii, quibus, si respublica h valeret, formidini essemus: itaque " omnis gratia, potentia, honos, divitiæ apud illos sunt, aut ubi illi vo

с

f

INTERPRETATIO.

3

1 Quia multis et magnis peri-fest sub imperium et dominationem culis vos cognovi fortes. paucorum.

2 Omnes jam antea audivistis

separatim, quæ ego cogitavi.

3

Postquam respublica redacta

4 Pro fæce et colluvione habiti

sumus.

NOTÆ.

a Pulcherrimum.] Ea vis est boni, ut il-jeoden modo eodem cogant. Falsum autem lius specie etiam perditissimi parricidæ suas, adumbrent machinationes.

b Incipere.] Hîc Gruterum, virum doctissimum pudet barbariei: attamen idem prorsus in Terenţii Eunucho, Act. 5. sc. 9. legitur.

an me, qui id ausu' sim Incipere; an fortunam collaudem? &c. Unde satis consta, hinc incipere, ut ille voluit, non esse deturbandum.

est quod dicit Catilina, eadem velle et eadem nolle, efficere amicitiam : honestas si adsit, tunc illud nominne cohones tabitur amicitiæ; quæ si Catilinæ non defuisset, nihil ferè pulchrius aut utilius ejus oratione extaret.

d Tetrarcha.] Non sunt illi qui quatuor provinciis, sed qui unius provinciæ quartæ parti præsunt.

e Stipendia.] Hic fuit dolus quorumdam c Nam.] Hæc partim conclusio firmis-populorum, et fraus Romanorum. Cum simis nititur fundamentis; verùm eam illis horum cognita esset avaritia, hi verò obscuravit Catilina, dum honestis nomi- omnium feré gentium metum perspecnibus nefandum scelus obvelare studet.tum haberent; concordabant inter se, ita Ita verò resolvas ejus ratiocinationem. ut Romani, qui saltem gratiâ et auctori Ausus sum pulcherrimum facinus, non tan- tate pollerent, ab illis populis publicam tùm quia vos estis fortes; verùm etiam quia injuriam averterent, patronis verò suis sumus amici firmi; constat verò firmos nos illi stipendia, aut, quod magis ad nos'esse, quia eadem volumus et nolumus: attrum sermonem accedit, pensiones solvolumus eadem, quia eadem sunt nobis bona verent. et mala. Atque hæc posterior probatio detruncata est et aperta ut sit, addas oportet, quorum quidem bonorum aut mulorum ea est natura, ut nos amnes, uno et

f Gratia.] Apud populum; Sans faveur. g Auctoritate.] In senatu, Sans crédit. h Valeret.] Id est, statum suum legiti mum obtineret.

E

C

а

b

"lunt: nobis reliquerunt pericula, a repulsas, judicia, egestatem "Quæ quousque tandem patiemini, fortissimi viri? Nonne emori. per virtutem præstat, quàm vitam miseram, atque inhonestam, ubi "alienæ superbiæ ludibrio fueris, per dedecus amittere? Verùm e"nimvero, pro Deûm atque hominum fidem, victoria in manu nobis "est: viget ætas, animus valet. Contrà illis, annis, atque divitiis, "omnia consenuerunt. Tantummodo incepto opus est: cætera dres "expediet. Etenim quis mortalium, cui virile ingenium est, tolerare "potest, illis divitias superare, quas profundant, in extruendo mari, "et montibus coæquandis, nobis rem familiarem etiam ad necessa"ria deesse? Illos binas, aut ampliùs domos continuare; nobis flat rem familiarem nusquam nullum esse? Cum tabulas; signa, & toreuh mata emunt, 1 nova diruunt, alia ædificant; postremò omnibus modis pecuniam trahunt, i vexant; tamen summâ lubidine divitias suas "1 vincere nequeunt. At nobis est domi inopia, foris æs alienum : mala res, spes multò asperior. Denique quid reliqui habemus, præter "miseram animam? Quin igitur expergiscimini? En illa, illa, quam

k

sæpè optâstis, libertas, præterea divitiæ, decus, gloria 2 in oculis "sita sunt; fortuna ea omnia victoribus præmia posuit. Res, tempus, "pericula, egestas, belli spolia magnifica, magis quàm oratio mea, vos hortentur. Vel imperatore vel milite me utimini. Neque ani"mus, neque corpus à vobis aberit. Hæc ipsa, ut spero, vobiscum "consul agam: nisi fortè me animus fallit, et vos servire magis, quàm imperare, parati estis."

Postquam accepere ea homines, quibus mala abundè omnia erant, sed neque res, neque spes bona ulla: tametsi illis, quieta movere,

INTERPRETATIO.

1 Tamen per suam summam li-\ possunt exhaurire suas divitias. bidinem et sumptus immensos non 2 Decus, gloria, vobis se offerunt:"

NOTE.

a Repulsas.] Catilina bis consulatum petiit, bis repulsus fuit.

b Judicia.] Quæ in nos exercentur scilices. Alii ambitus, alii repetundarum pœnas dederant.

c Consenuerunt.] Id est, imminuta sunt, aut prorsus interierunt.

d Res expediet ] Id est, Reliqua sine nobis perficientur. Gall. Le reste se fera de de soi même.

e Extruendo.] Fxtruere hîc est, ædificare, donec locus mari subtrahatur. Gal. Optimè dicimus, Combler les mers.

f Larem.] Lares dii erant domestici, quibus focus sacer erat: unde ipsi pro foco et domo sæpè positi, ut hoc in loce.

g Toreumata.] Toreuma esse videtur quicquid cœlo aut torno, elaboratum est. Gali. Tout ouvrage de relief, et fait en bosse ouvrage, fuit au tour.

h Nova.] Id est, quod nuper ædificaverant, hodie diruunt, ut denuo extruant.

i Vexant.] Verbum istud prorsus referendum est ad pecunias, non, uti volunt nonnulli, ad homines. Hoc dicit, aliquos quanquam pecunias suas profunderent, non potuisse tamen exhaurire: sed verbum quo usus est autor, magnam habet emphasim.

k Animus.] Id est, vos consilio et manu juvero.

b

magna merces videbatur; tamen postulare plerique, uti proponeret, quæ conditio belli foret: quæ armis præmia peterent: quid ubique opis, aut spei haberent. Tum Catilina polliceri a tabulas novas, proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quæ bellum atque lubido victorum fert: præterea, esse in Hispaniâ citeriore & Pisonem, in Mauritaniâ cum exercitu P. Sittium Nucerinum, consilii sui participes: petere consulatum & C. Antonium, quem sibi collegam fore speraret, hominem et familiarem, et omnibus necessitudinibus circumventum: cum eo consulem se initium agendi facturum. Adhoc, maledictis increpabat omnes bonos: suorum unumquemque nominans, laudare, admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suæ, complures periculi, aut ignominiæ, multos victoriæ Sullanæ, quibus ea prædæ, fuerat. Postquam omnium animos1 alacres videt; cohortatus, ut h petitionem suam curæ haberent, conventum dimisit. Fuêre eâ tempestate, qui dicerent Catilinam, oratione habitâ, cùm ad jusjurandum populares sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse; inde, cùm post execrationem omnes degustavissent, sicuti in solemnibus sacris fieri consuevit, aperuisse consilium suum; asque eò dictitare fecîsse, quò inter se magis fidi forent, alius alii tanti facinoris conscii. Nonnulli ficta et hæc, et multa præterea, existimabant ab

2

INTERPRETATIO.

k

1Postquam videt animos omni- illos qui sceleris sui conscii erant um oratione commotos et accensos. et fautores. 2 Gum adigeret ad jusjurandum

NOTE.

d Pisonem.] Quem occisum fuisse Catilinam latebat, aut certè dissimulabat.

e Mauritania.] Africa regio est, versus Gaditanum fretum.

f Nucerinum.] Nuceria ortum. Qua

a Tabulas.] Tabulæ novæ appellantur, [ cùm abolitis prioribus debitis, nemo, quod ante à creditoribus acceptum est, cogitur solvere : quæ quidem propositæ sunt aliquando tabulæ, cûm ære alieno, et præsertim usuris plebs Romana oppressa erat. Gall. Abolition des detes. An-tuor autem Nuceriæ fuerunt in Italiâ. glicè, an Act of Grace. b Proscriptionem.] Ex quo factiosis locupletium bona veniebant. Illud verò malum in civitatem invexerant bella civilia. Nam qui per illa victoriam adepti i Circumtulisse.] Ut singuli biberent, fuerant, illi nomina eorum, qui diversa- seu potiùs libarrent, et leviter attingerum partium fuisse putabantur, in tabu-rent.

g C. Antonium.] Hic fuit triumviri patruus.

h Petitionem.] Consulatûs scilicet, ut illi ambirent &c,

lis descripta proponebant, constitutis k Solemnibus.] Id est, quæ certis anni præmiis, si quis eorum quenquam occi- temporibus fieri solerent. In iis autem disset: bonis etiam proscriptorum pub-mos erat sacerdoti, priusquam inter viclicatis atque hasta subjectis.

c Sacerdotia.] Non tam dignitatem ipsam sacerdotalem, cujus nebulones illi prope nullam curam habebant, quàm ex | dignitate lucrum, aut, quod vocamus nos, beneficium aut præbendam.

timæ cornua vinum funderet, sumpulo, id' est vasculo ligneo aut fictili, propinare, atque astantibus circumferre, ut pariter libarent, et de vino gustarent,