VETERUM SCRIPTORUM,

ET NONNULLORUM RECENTIORUM DE SALLUSTIO JUDICIA

ET TESTIMONIA.

AUGUSTUS CESAR.

Suetonius, in vitâ Augusti.

TUQUE dubitas Cimberne Annius, an Verrius Flaccus imitandi sint tibi ? Ita ut verbis, quæ Crispus Sallustius excerpsit ex Catonis Originibus, utaris, an potiùs Asiaticorum orationem inanibus sententiis, verborum volubilitas in nostram sermonem transferenda ?

Penè stulta est inhærentium oculis ingeniorum enumeratio: inter quæ maximè nostri ævi eminent, princeps carminum Virgilius, Rabiriusque, et consecutus Sallustium Livius, Tibullusque et Naso, perfectissimi in forma operis; nam virorum ut magna admiratio, ita censura difficilis est.

Horatius, serm. lib. 1. sat. 2.

Libertinarum dico: Sallustius in quas

Non minùs insanit, quàm qui machatur........

Asconius Pedianus.

Fertur Sallustius tanto ardore insanivisse in libertinas, quanto machus in matronas: quod cùm illi in senatu à censoribus objectum esset, respondet, se non matronarum sectatorem esse: quare ex senatu ejectus est, quod ipse excusat, in Catilinæ bello.

Hæc vetus interpres Horatii.

Seneca Rhetor. Decl. lib. 3.

Orationes Sallustii in honorem historiarum legantur.

Seneca Philosophus, Epist. 114.

Sallustio vigente, amputatæ sententiæ, et verba ante expectatum cadentia et obscura brevitas fuere pro cultu. Arruntius vir raræ frugalitatis, qui historias belli Punici scripsit, fuit Sallustianus, et in illud genus nitens.

Et ibidem.

Quæ apud Sallustium rara fuerunt, apud Arruntium crebra sunt, et penè continua: nec sine causâ; ille enim in hæc incidebat, at hic illa quærebat;

Et lib. 9. Deci 1. et Controvers. 25. lib. 5.

Cum sit dræcipua in Thucydide virtus, brevitas; hâc eum Sallustius vicit, et in suis illium castris cecidit. Nam in sententiâ Græcâ tam brevi, quam salvo sensu detrahas vocem aliquam, constabit sensus, etiamsi non æquè comtus, attamen integer et ex Sallustii sententiâ nihil demi sensus detrimento potest. Titus autem Livius tam iniquus Sallustio fuit, ut hanc ipsam sententiam, et tamquam translatam, et tamquam corruptam, dum transferretur, objiceret Sallustio: nec amore Thucydidis facit, ut illum præferat; sed laudat, quem non timet: et facilius putat posse à se Sallustium vinci, si antè à Thucydide vincatur.

Martialis, lib. 14.

Hic erit, ut perhibent doctorum corda virorum,
Crispus Romanâ primus in Historiâ.

Quintilianus, lib. 2. cap. 5.

Livius à pueris magis legendus, quàm Sallustius, et hic historiæ majoris est auctor; ad quem tamen intelligendum jam profectu opus sit.

Et lib. 3. cap. 10.

Crispus Sallustius in bello Jugurthino et Catilinario nihil ad historiam pertinentibus principiis ortus est.

Et lib. 4. cap. 2.

Vitanda illa Sallustiana, quamquam in ipso virtutis locum obtinet, brevitas, et abruptum sermonis genus: quod otiosum fortasse lectorem minùs fallit, audientem transolvat, nec, dum, repetatur, expectat.

Et lib. 8. cap. 3.

Nec minùs noto Sallustius epigrammate incessitur:
Et verba antiqui multùm furate Catonis,
Crispe Jugurthine conditor historia.
Et lib. 9. cap. 3.

Ex Græco translata Sallustii plurima,

Et lib. 10. cap. 3.

Neque, ille Sallustiana brevitas, quâ nihil apud aures vacuas atque eruditas p”, test esse perfectius, apud occupatum variis cogitationibus judicem et sæpius ine ruditum captanda nobis est: neque illa Livii lactea ubertas docebit satis eum, qui non speciem expositionis, sed fidem quærit.

Et ibidem.

At non historiâ cesserit Græcis; nec Thucydidi opponere Sallustium verear: nec indignetur Herodotus æquari sibi T. Livium, cum in narrando miræ jucunditatis, clarissimique candoris; tum in concionibus, suprà quam narrari potest, eloquentem: ita dicuntur omnia tum rebus tum personis accommodata: sed affectus quidem, præcipuè eos qui sunt dulciores ut parcissimè dicam, nemo historicorum commendavit magìs: ideòque immortalem illam Sallustii velocitatem diversis virtutibus consecutus est; nam mihi egregiè dixisse videtur Servilius Nonianus, pares eos magis quàm similes.

Et ibidem.

Atticis præcisis conclusionibus obscuri, Sallustium atque Thucydidem superant: tristes ac jejuni Pollionem æmulantur: otiosi et supini, si quid modò longiùs circum duxerunt, jurant Ciceronem ita locuturum fuisse.

Cornelius Tacitus, Hist. lib. 3.

C. Sallustius rerum Romanorum florentissimus auctor.

Justinus Hist. lib. 38.

Pompeius Trogus in Livio et Sallustio reprehendit, quòd conciones directas, ac orationes operi suo inserendo historiæ modum excessarint.

Au. Gellius lib. 1. cap. 15. Noct. Attict.

Sallustius povator verborum.

Et lib. 4. cap. 15.

Elegantia orationis Sallustii, verborumque facundia et novandi studium cum multâ prorsus invidiâ fuit, multique non mediocri ingenio viri conati sunt reprehendere pleraque et obtrectare, in quibus plura inscitè aut malignè vellicant: nonnulla tamen videre possunt non indigna reprehensione.

Et lib. 10. cap. 20.

Sallustius proprietatis in verbis retinentissimus consuetudini concessit.

Et lib. eod. cap. 26.

Asinio Pollioni in quâdam epistolâ, quam ad Plancum scripsit, et quibusdam aliis C. Sallustio iniquis, dignum notâ visum est, quòd, &c.

Et lib. 17. cap. 18.

M. Varro in literis atque vitâ, fide homo multâ, et gravis, in libro quem inscripsit, Pius, aut, De Pace, C. Sallustium scriptorem seriæ illius et severæ orationis, in cujus historiâ notiones censorias fieri atque exerceri videmus, in adultero deprehensum ab Annio Milone loris bene cæsum dicit, et, cum dedisset pecuniam, dimissum.

Suetonius de Claris Grammaticis: de Philologo. Asinius Pollio librum scripsit, in quo Sallustii scripta reprehendit, ut nimiâ verborum affectatione oblita.

Et ibidem.

Philologus coluit familiarissimè C. Sallustium, et eo defuncto Asinium Pollionem, quos historiam componere aggressos, alterum breviario rerum Romanorum, ex quibus quas vellet eligeret, instruxit; alterum præceptis de ratione dicendi : quò magis miror Asinium Pollionem credidisse, antiqua eum verba et figuras solitum esse colligere Sallustio, cùm sciat eum sibi nihil aliud suadere, quàm ut noto, civilique, et proprio sermone utatur, viteturque maximè obscuritatem Sallustii, et audaciam in translationibus.

Et de Lenao.

Lenæus tanto amore erga patroni (Pompeii) memoriam exstitit, ut Sallustium historicum, quòd eum oris improbi, animo inverecundo, scripsisset, acerbissimè satira laceraverit, lustrurum, et lurconem, et nebulonem, popinonemque appel. lans, et vitâ scriptisque monstrosum, præterea priscorum Catonisque verborum ine. ruditissimum furem.

Macrobius, Sat. 3. cap. 15.

Sallustius gravissimus alienæ luxuriæ objurgator et censor.

Et lib. 5. cap. 1.

Quatuor sunt genera dicendi: copiosum, in quo Cicero dominatur: breve; in quo Sallustius regnat; siccum; quod Frontoni adscribitur: pingue et floridum; in quo Plinius Secundus quondam; et nunc, nullo veterum minor, noster Symmachus luxuriatur.

Symmachus, lib. 1. Epist. 66.

Interea recuso sententiam, quæ rem venaticam servile dicit officium. Statuerit hoc scriptor stilo tantùm probandus; nam morem ejus damna non sinunt, ut ab illo agendæ vitæ petatur auctoritas.

Ansonius, in Protreptico.

Jam facinus, Catilina, tuum, Lepidique tumultum,

Ab Lepido et Catulo jam res et tempora Roma,

Orsus, bis senos seriem connecto per annos:

Jam lego civili mistum Mavore duellum,

Movit quod socio Sertorius exsul Ibero.

Sidonius Apollinaris, in Panegyri Athemii Augusti.
Quá Crispus brevitate placet, quo pondere Varro,
Quo genio Plautus, quo flumine Quintilianus,
Quá pompa Tacitus, nunquam sine laude loquendus.

Et in Panegyri Narbonensi :

Et te multimodâ satis verendum
Scriptorem numerositate, Varro :
Et te qui brevitate, Crispe, polles:
Et qui pro ingenio fluente, nulli,

Corneli Tacite, et tacendus ori.

Apuleius, in Apologia.

Neque Cato gravitatem requirit, neque Lælius levitatem, neque Gracchus impetum, nec Cæsar calorem, nec Hortensius distributionem, nec Calvus argutias, nec parcimoniam Sallustius, nec opulentiam Cicero.

Festus Avienus, in Orâ Muritimâ.

Interrogâsti, si tenes, Mæotici

Situs quis esset æquoris: Sallustium
Nôramid dedisse, dicta et ejus omnibus
Præjudicate auctoritatis ducier

Non abnuebam: ad ejus igitur inclytam
Descriptionem (quâ locorum formulam
Imaginemque, expressor efficax styli
Et veritatis, penè in obtutus dedit
Lepore lingua) multa rerum junximus.

Vibias Sequester: lib. de fluminibus.

Sallustius auctor certissimus.

Marius Victorinus, in librum Cic. de inventione.

Historia et brevis esse debet in expositione, et aperta et probabilis, ut Sallus tius sibi omnis in Catilinâ tribuit.

Spartianus, in D. Hadriano.

Amavit (Hadrianus) genus dicendi vetustum, controversias declamavit, Ciceroni Catonem, Virgilio Ennium, Sallustium, Calio prætulit; eâdemque jactatione de Homero ac Platone judicavit.

Vopiscus in Aureliano.

Nemo scriptorum, quantùm ad historiam pertinet non est aliquod mentitus, in quo Livius, in quo Sallustius, in quo Cornelius Tacitus, in quo denique Trogus, manifestis erroribus convincerentur.

Et in Probo.

Et mihi quidem id animi fuit, non ut Sallustios, Livios, Tacitos, Trogos, atque omnes disertissimos imitarer viros, sed Marium Maximum, Suetonium Tranquillum, &c.

Et lib. 2. cap. 13.

Quod quidem non fugit hominem nequam Sallustium, qui ait: Sed omnis nostra, vis in animo et corpore sita est; animi imperio, corporis servitio magis utimur. Rectè, si ita vixisset, ut locutus est. Servivit enim fædissimis voluptatibus, suamque ipse sententiam vitæ pravitate dissolvit.

Hieronymus, in Epitaph. Nepotiani ad Heliodorum.

Neque enim proposui historiam scribere, sed nostras breviter flere miserias. Alioquin meritò ad hæc explicanda et Thucydides et Sallustius muti sint.

Et lib. 1. adversus Jovianum.

Cicero rogatus ab Hirtiò, ut post repudium Terentiæ sororem ejus duceret, omnino hæc facere supersedit, dicens, non posse uxori se et Philosophie pariter operam dare. Illa interim conjux egregia, et quæ de fontibus Tullianus hauserat sapientiam, nupsit Sallustio inimico ejus, et tertio Messala Cornivo, et quasi per quosdam gradus eloquentiæ devoluta est.

Idem de locis Hebraicis, et ex eo Isiodorus Orig. lib. 13. cap. 21. Sallustius, auctor certissimus.

Augustinus de Civitate Dei, lib. 1. cap. 5.

Sallustius nobilitate veritatis historicus.

Nobilissimus historicus.

Et Epist. 5 ad Marcellinum.

Johannes Sarisberienses, Polycritici 3. cap. 11.

Unde et Crispo Historicorum inter Latinos potissimo, sed et ipsi Ciceroni pla cuit in malis factionem esse, quod in viris bonis vera amicitia est.

:

Volaterranus.

Cajus Sallustius Crispus, Romanâ primus in historiâ, ut ait Martialis: Thucydi di ex Græcis opponitur à Quinctilliano, elegantiâ dicendi, atticâ brevitate, sententiarum celebritate. Taxatur autem à Pollione, ut nimis antiquarius, et ex Catonis Originibus verba mutuatus. Trogo autem, quòd orationibus nimis longis ac directis utatur: sicuti etiam Thucydides. Hic ille inimicus Ciceronis, divitiis præditus, cujus hortorum vestigia adhuc cernimus Romæ: quorum Plinius quoque meminit libro Naturalis historiæ septimo, capite decimo sexto. Hic etiam ille alienæ luxuriæ gravissimus objurgator et censor, qui Metellum Pium in historiâ reprehendit, quòd præter ejus et populi Romani dignitatem et modestiam, conviviis in Hispaniâ, omnique luxu uteretur. Posteà verò ipse deprehensus in adulterio, ab Annio Milone, et loris bene cæsus, et postquam pœnas dedisset, dismissus est. Auctores Varro et Macrobius, Aulus Gellius.

Petrarcha.

Crispus Sallustius nobilis historicus veritatis (sic enim de illo apud auctores verissimos scriptum video) quò fidelius ars Africæ complecteretur, libros Punicos perquisivit, peregrinamque linguam, per interpretem, flagranti studio scrutatus est, quin et maria transgressus dicitur, ut oculis suis crederet de conditionibus locorum. Bellum Jugurthinum, Conjurationemque Catilinæ, compendiosa ad unguem, ut dici solet, castigato stylo complexus est; sed nullo famosior quam Historiarum libro, qui ætati quoque nostræ, ne certum ejus sileam dedecus amissus est; veterum quidem testimonio illustris, apud nos solo jam nomine superstes.

L. Vives.

Sallustius rerum Romanorum florentissimus scriptor, ut inquit Tacitus, frequens est in manibus puerorum, sed mihi aptior videtur provectioribus. Inimitabilis est in illius scriptis gratia: quæ quotiescunque repetita, nunquam tædium sui, aut satietatem lectori afferat.

Qu. Estaugius.

Nemini dubium est Sallustium plures majoresque historiarum libros scripsisse qui partim temporum injuriâ, partim invidiâ hominum jamdudum periêre. Neque absurdum est inde suspicari, si bellum Jugurthinum, quod ipse non vidit, et tamen Romanis suis ità diligenter notavit, ea quoque memoriæ mandasse, quæ suo tempore potissimùm contigere: quemadmodum contentionem inter Marium Sullamque ortam, ob bellum Mithridaticum: Octavii, Mariique necem : Africam Pompeii Magni victoriam: Sullæ tyrannidem: Metelli Pompeiique in Hispanias missionem. Sertorii, pugnæque ejus finem: Gladiatorem bellum: Tribunatum plebi restitutum: Pyratarum exitium: Syriam victam : et cum his pleraque alia, quæ à Sallustii nativitate usque ad Catilinæ conspirationem gesta sunt, ubi interfuerant anni exacti viginti et quinque. Deinde, à Catilinæ conjuratione usque ad Sallustii obitus, etiam ardua haud pauca acciderunt: velut, Magni Pompeii triumphus: Ciceronis exsilium, et trucidatio: Gallicum bellum : Clodius interemtus: respublica oppressa: Africana expeditio: Julius Cæsar confossus: Octaviani Aug. imperium: L. Antonii seditio. Quare haud facilè creditu, tam diligentem historicum hæc Romana omisisse. Sed hanc, pro dolor! jacturam debemus aut Gothis et Vandalis orbis devastatoribus: aut Ciceronianis vel Livianis Sallustio infensissimis: : nam iste Patavinus tunc viginti quatuor annorum natus erat, cùm Sallustius ex humanis cessit : cujus tandem libri etiam à jacturâ, quatumvis mitiore, immunes non fuerunt. Sic ex Livio parum superest: ex Ennio ferè nihil: ex Sallustio pauca, utì res humanæ semper fuerunt. Prætereà nos abs re, à quibusdam dicitur inimitabilis, veluti liquet vel ex auctoribus, qui post eum de Jugurthâ scripserunt: