ab Ostia mille et quingentos milites, quos in classem scriptos habebat, Romam, ut urbi præsidio essent, mittit: ipse, legione classica-ea legio tertia erat-cum tribunis militum Teanum Sidicinum præmissa, classe tradita P. Furio Philo collega, paucos post dies Canusium magnis 5 itineribus contendit. Inde dictator ex auctoritate patrum dictus M. Junius et Tib. Sempronius magister equitum, dilectu edicto, juniores ab annis septemdecim et quosdam prætextatos scribunt: quattuor ex his legiones et mille equites effecti. Item ad socios Latinumque nomen ad 10 milites ex formula accipiendos mittunt: arma, tela, alia parari jubent, et vetera spolia hostium detrahunt templis porticibusque. Et aliam formam novi dilectus inopia liberorum capitum ac necessitas dedit: octo millia juvenum validorum ex servitiis, prius sciscitantes singulos, 15 vellentne militare, et empta publice armaverunt: hic miles magis placuit, cum pretio minore redimendi captivos copia fieret. LVIII. Namque Hannibal secundum tam prosperam ad Cannas pugnam victoris magis quam bellum gerentis 20 intentus curis, cum, captivis productis segregatisque, socios, sicut ante ad Trebiam Trasimenumque lacum, benigne allocutus, sine pretio dimisisset, Romanos quoque vocatos-quod nunquam alias antea-satis miti sermone alloquitur: non internecivum sibi esse cum Romanis 25 bellum; de dignitate atque imperio certare: et patres virtuti Romanæ cessisse, et se id adniti, ut suæ in vicem simul felicitati et virtuti cedatur. Itaque redimendi se captivis copiam facere: pretium fore in capita equiti quingenos quadrigatos nummos, trecenos pediti, servo cente- 30 nos. Quamquam aliquantum adjiciebatur equitibus ad id pretium, quod pepigerant dedentes se, læti tamen quamcumque conditionem paciscendi acceperunt: placuit suf fragio ipsorum decem deligi, qui Romam ad senatum irent: nec pignus aliud fidei, quam ut jurarent se reditu- 35 ros, acceptum. Missus cum his Carthalo nobilis Carthaginiensis, qui, si forte ad pacem inclinarent animos, conditiones ferret. Cum egressi castris essent, unus ex iis, minime Romani ingenii homo, veluti aliquid oblitus, jurisjurandi solvendi causa cum in castra redisset, ante noctem 10 comites assequitur. Ubi Romam venire eos nuntiatum est, Carthaloni obviam lictor missus, qui dictatoris verbis nuntiaret, ut ante noctem excederet finibus Romanis: LIX. legatis captivorum senatus ab dictatore datus est. 66 Quorum princeps M. Junius, "patres conscripti," inquit, nemo nostrum ignorat, nulli unquam civitati viliores fuisse captivos quam nostræ. Ceterum, nisi nobis plus justo nostra placet causa, non alii unquam minus negli5 gendi vobis quam nos in hostium potestatem venerunt. Non enim in acie per timorem arma tradidimus; sed, cum prope ad noctem superstantes cumulis cæsorum corporum prælium extraxissemus, in castra recepimus nos; diei reliquum ac noctem insequentem fessi labore ac 10 vulneribus vallum sumus tutati; postero die, cum circumsessi ab exercitu victore aqua arceremur, nec ulla jam per confertos hostes erumpendi spes esset, nec esse nefas duceremus, quinquaginta millibus hominum ex acie nostra trucidatis aliquem ex Cannensi pugna Romanum militem 15 restare, tunc demum pacti sumus pretium quo redempti dimitteremur, arma, in quibus nihil jam auxilii erat, hosti tradidimus. Majores quoque acceperamus se a Gallis auro redemisse, et patres vestros, asperrimos illos ad conditionem pacis, legatos tamen captivorum redimendorum 20 gratia Tarentum misisse. Atqui et ad Aliam cum Gallis et ad Heracleam cum Pyrrho, utraque non tam clade infamis quam pavore et fuga pugna fuit. Cannenses campos acervi Romanorum corporum tegunt: nec supersumus pugnæ, nisi in quibus trucidandis et ferrum et vires ho25 stem defecerunt. Sunt etiam de nostris quidam, qui nec in acie quidem refugerunt, sed, præsidio castris relicti, cum castra traderentur, in potestatem hostium venerunt. Haud equidem ullius civis et commilitonis fortunæ aut conditioni invideo, nec premendo alium me extulisse 30 velim ne illi quidem, nisi pernicitatis pedum et cursus aliquod præmium est, qui plerique inermes ex acie fugi. entes non prius quam Venusiæ aut Canusii constiterunt, se nobis merito prætulerint gloriatique sint, in se plus quam in nobismet præsidii rei publicæ esse. Sed illis et 35 bonis ac fortibus militibus utemini, et nobis etiam prompti. oribus pro patria, quod beneficio vestro redempti atque in patriam restituti fuerimus. Dilectum ex omni ætate et fortuna habetis, octo millia servorum audio armari: non minor numerus noster est, nec majore pretio redimi possu10 mus, quam ii emuntur: nam si conferam nos cum illis, injuriam nomini Romano faciam. Illud etiam in tali consilio animadvertendum vobis censeam, patres conscripti, si tamen duriores esse velitis, quod nullo nostro merito faciatis, cui nos hosti relicturi sitis: Pyrrho vide. licet, qui vos hospitum numero captivos habuit, an barbaro ac Pœno, qui utrum avarior an crudelior sit, vix existi mari potest. Si videatis catenas, squalorem, deformitatem civium vestrorum, non minus profecto vos ea species moveat, quam si ex altera parte cernatis stratas Cannensi- 5 bus campis legiones vestras. Intueri potestis sollicitudinem et lacrimas in vestibulo curiæ stantium cognatorum nostrorum exspectantiumque responsum vestrum. Cum ii pro nobis proque iis, qui absunt, ita suspensi ac solliciti sint, quem censetis animum ipsorum esse, quorum in di- 10 scrimine vita libertasque est ? Sed si-me dius fidiusipse in nos mitis Hannibal contra naturam suam esse velit, nihil tamen nobis vita opus esse censeamus, cum indigni, ut redimeremur a vobis, visi sumus. Rediere Romam quondam remissi a Pyrrho sine pretio capti: sed 15 rediere cum legatis, primoribus civitatis, ad redimendos sese missis. Redeam ego in patriam, trecentis nummis non æstimatus civis? Suum quisque animum habet, patres conscripti: scio in discrimine esse vitam corpusque meum: magis me famæ periculum movet, ne a vobis 20 damnati ac repulsi abeamus: neque enim vos pretio pepercisse homines credent." LX. Ubi is finem fecit, extemplo ab ea turba, quæ in comitio erat, clamor flebilis est sublatus, manusque ad curiam tendebant orantes, ut sibi liberos, fratres, cognatos 25 redderent. Feminas quoque metus ac necessitas in foro ac turbæ virorum immiscuerat. Senatus, submotis arbitris, consuli cœptus. Ibi cum sententiis variaretur, et alii redimendos de publico, alii nullam publice impensam faciendam, nec prohibendos ex privato redimi; si quibus 30 argentum in præsentiam deesset, dandam ex ærario pecuniam mutuam, prædibusque ac prædiis cavendum populo, censerent; tum T. Manlius Torquatus, priscæ ac nimis duræ, ut plerisque videatur, severitatis, interrogatus sententiam, ita locutus fertur: "si tantummodo postulassent 35 legati pro iis, qui in hostium potestate sunt, ut redimerentur, sine ullius insectatione eorum brevi sententiam peregissem. Quid enim aliud quam admonendi essetis, ut morem traditum a patribus necessario ad rem militarem exemplo servaretis? Nunc autem, cum prope gloriati 40 sint, quod se hostibus dediderint, præferrique non captis modo in acie ab hostibus, sed etiam iis, qui Venusiam Canusiumque pervenerunt, atque ipsi C. Terentio consuli, sequum censuerint, nihil vos eorum, patres conscripti, quæ illic acta sunt, ignorare patiar. Atque utinam hæc, quæ apud vos acturus sum, Canusii apud ipsum exercitum agerem, optimum testem ignaviæ cujusque et virtutis: aut unus hic saltem adesset P. Sempronius, quem si isti ducem 5 secuti essent, milites hodie in castris Romanis, non captivi in hostium potestate essent. Et cum, fessis pugnando hostibus, tum victoria lætis et ipsis plerisque regressis in castra sua, noctem ad erumpendum liberam habuissent, et septem millia armatorum hominum erumpère etiam per 10 confertos hostes possent, neque per se ipsi id facere conati sunt, neque alium sequi voluerunt. Nocte prope tota P. Sempronius Tuditanus non destitit monere, adhortari eos, dum paucitas hostium circa castra, dum quies ac silentium esset, dum nox inceptum tegere posset, se ducem 15 sequerentur: ante lucem pervenire in tuta loca, in sociorum urbes posse. Sicut avorum memoria P. Decius tribunus militum in Samnio, sicut, nobis adolescentibus, priore Punico bello Calpurnius Flamma trecentis voluntariis, cum ad tumulum eos capiendum, situm inter medios du20 ceret hostes, dixit, "moriamur, milites, et morte nostra eripiamus ex obsidione circumventas legiones:" si hoc P. Sempronius diceret, nec viros quidem nec Romanos vos duceret, si nemo tantæ virtutis exstitisset comes. Viam non ad gloriam magis quam ad salutem ferentem demon25 strat; reduces in patriam, ad parentes, ad conjuges ac liberos facit. Ut servemini, deest vobis animus quid, si moriendum pro patria esset, faceretis? Quinquaginta millia civium sociorumque circa vos eo ipso die cæsa jacent si tot exempla virtutis non movent, nihil unquam 30 movebit: si tanta clades vilem vitam non fecit, nulla faciet. Et liberi atque incolumes desiderate patriam: immo desiderate, dum patria est, dum cives ejus estis. Sero nunc desideratis, deminuti capite, abalienati jure civium, servi Carthaginiensium facti. Pretio redituri estis 35 eo, unde ignavia ac nequitia abistis? P. Sempronium, civem vestrum, non audistis, arma capere ac sequi se jubentem: Hannibalem post paulo audistis, castra prodi et arma tradi jubentem. Quam ego ignaviam istorum accuso, cum scelus possim accusare! Non enim modo 40 sequi recusarunt bene monentem, sed obsistere ac retinere conati sunt, ni strictis gladiis viri fortissimi inertes submovissent prius, inquam, P. Sempronio per civium agmen quam per hostium fuit erumpendum. Hos cives patria desideret? Quorum si ceteri similes fuissent, neminem hodie ex iis, qui ad Cannas pugnaverunt, civem haberet. Ex millibus septem armatorum sexcenti exstiterunt, qui erumpere auderent, qui in patriam liberi atque armati redirent: neque iis sexcenta millia hostium obstitere. Quam tutum iter duarum prope legionum agminis futurum 5 censetis fuisse ? Haberetis hodie viginti millia armatorum Canusii, fortia, fidelia, patres conscripti. Nunc autem quemadmodum hi boni fidelesque--nam fortes ne ipsi quidem dixerint-cives esse possunt? Nisi quis credere potest fuisse, ut erumpentibus, quin erumperent, obsistere 10 conati sunt; aut non invidere eos cum incolumitati tum gloriæ illorum per virtutem partæ, cum sibi timorem ignaviamque servitutis ignominiosæ causam esse sciant. Maluerunt in tentoriis latentes simul lucem atque hostem exspectare, cum silentio noctis erumpendi occasio esset. 15 Ad erumpendum e castris defuit animus, ad tutanda fortiter castra animum habuerunt: dies noctesque aliquot obsessi, vallum armis, se ipsi tutati vallo sunt: tandem ultima ausi passique, cum omnia subsidia vitæ abessent, affectisque fame viribus, arma jam sustinere nequirent, 20 necessitatibus magis humanis quam armis victi sunt. Orto sole ab hostibus ad vallum accessum; ante secundam horam, nullam fortunam certaminis experti, tradiderunt arma ac se ipsos: hæc-vobis ipsorum per biduum militia fuit. Cum in acie stare ac pugnare decuerat, tum in 25 castra refugerunt: cum pro vallo pugnandum erat, castra tradiderunt, neque in acie neque in castris utiles. Et vos redimam? Cum erumpere castris oportet, cunctamini ac manetis: cum manere, castra tutari armis necesse est, et castra et arma et vos ipsos traditis hosti. Ego non 30 magis istos redimendos, patres conscripti, censeo, quam illos dedendos Hannibali, qui per medios hostes e castris eruperunt ac per summam virtutem se patriæ restituerunt." LXI. Postquam Manlius dixit, quamquam patrum quoque plerosque captivi cognatione attingebant, præter 35 exemplum civitatis minime in captivos jam inde antiquitus indulgentis, pecuniæ quoque summa homines movit, qua nec ærarium exhaurire-magna jam summa erogata in servos ad militiam emendos armandosque-nec Hannibalem maxime hujusce rei, ut fama erat, egentem locuple- 40 tari volebant. Cum triste responsum, non redimi captivos, redditum esset, novusque super veterem luctus tot jactura civium adjectus esset, cum magnis fletibus questibusque legatos ad portam prosecuti sunt. Unus ex iis do |