GESTA PHILIPPI AUGUSTI

GUILLELMI ARMORICI LIBER.

1.

Gesta Francorum regis Philippi magnanimi que ipse preclare gessit a primo anno inunctionis sue usque ad vigesimum octavum annum regni sui, in archivis ecclesie Beati Dionysii hieromartyris habentur, a magistro Riguoto ejusdem ecclesie clerico, satis luculente elegantis styli officio, perenni memorie commendata. Quoniam autem sequentia ejusdem regis opera non minori laude, immo multo excellentiori preconio digna sunt, ego Guillelmus natione Armoricus, officio 2 presbyter, qui pro maxima parte non solum his, sed et precedentibus ejusdem regis operibus interfui, et ea propriis oculis aspexi, eadem gesta plano quidem et usuali eloquio litteris commendavi, non ut inde 3 laudis aliquid videar mendicare aut chronographus sive historiographus vocari merear, sed ne tanti viri tam 5 preclara gesta aliter quam veritas se habet, a magnis et sapientibus doctoribus describi contingat. Et quo

1. ejus opera. Brux.

2. Amorricus nunc officio. Cott.

3. non ut mihi. Cott.

4. mendare changé en mendicare par le correcteur de Chr. 619. vendicare, Brux. et Cott.

5. tam omis dans Cott.

GUILLELMI ARMORICI LIBER.

169

niam libellus ille magistri Riguoti a paucis habetur, et adhuc multitudini non communicatur, omnia que in eo plenarie continentur summatim tetigi, et prout oculis1 vidi et intellexi, huic libello meo preposui, quedam adjiciens breviter pretermissa ab ipso, et ita precedentia et subsequentia virtuosi regis opera sub uno breviloquo libello 2 conclusi. Legant ergo viri litterati quibus est fecundior ingenii vena et intelligant historie veritatem et, sine falsitatis admixtione 3, stylo altiori et veridico carmine regis christianissimi et strenuissimi viri preconia extollant. Actus enim magnifici sibi sufficiunt, si fuerint veraciter et simpliciter enarrati, et stylum tantum veridicum sibi volunt, cum ad sui extollentiam nullo indigeant adminiculo falsitatis 1. Sepe enim fit ut scriptor, dum placere querit, gestorum seriem partim 5 mendacio decoloret; quod in enarrandis tam preclari viri gestis modis omnibus censui devitandum. Et quia de Francorum regno sermo habetur, de eorum origine narratio nostra sumat exordium, ut, cognita eorum origine, historiam gestorum competentius ordiamur 6; prius enim de quolibet quis sit quam quid ipse fecerit, inquirendum.

29.

Sicut igitur ex chronicis Eusebii, Hidacii, Gregorii

1. oculis propriis. Cott.

2. sub uno compendio. Cott.

3. sine admixtione alicujus falsitatis. Cott.

4. Les dernières lignes (stylo altiori-falsitatis) manquent dans Cott.

5. partis. Cott.

6. ordinemur. Cott.

7. enim est. Cott.

8. quis sit quam quid ipse fecerit omis dans Cott.

9. A partir de ce point on a imprimé en petit caractère toute la partie de la chronique de Guillaume le Breton dans laquelle il

4

Turonici et aliorum plurimorum et cuncta antiquorum relatione didicimus, Hector filius Priami quemdam habuit filium nomine Francionem. Troilus, filius ejusdem Priami regis Asie, similiter habuisse dicitur 2 filium Turcum nomine. Post eversionem itaque Troje multitudo maxima inde evadens in duos. populos se divisit quorum alter sibi Francionem regem prefecit a quo Franci vocati sunt; alteri Turcum sibi ducem elegerunt, a quo et Turci nomen adepti sunt, qui cum eodem populo qui eum de excidio Trojano secuti sunt, in Scythiam inferiorem versus septentrionem descendit et ibi regnavit. Ab eo descenderunt Ostrogothi, Ypogothi, et Normanni, et Gothi, et Wandali. Francio vero cum suo populo usque Danubium venit et edificavit civitatem quam Sicambriam nominavit, et regnavit ibi, et occupavit ipse et qui cum eo venerant totam terram circa Danubium et Tanaim, et circa Meotides paludes, qui creverunt in gentem magnam *.

3.

6

Revolutis autem ducentis et triginta annis, recesserunt ab eis viginti tria millia sub duce Hybor, locum regnandi commodiorem querentes, et transeuntes per Alemanniam, Germaniam et Austriam venerunt in Galliam, et edificaverunt ibi civitatem, [nacti locum 7 amenissimum et commodissimum 8 super fluvium Sequanam, quam] Lutetiam [a lutositate loci vocaverunt ;] sibi autem a Paride, filio Priami, nomen Parisios imposuerunt, DCCCXCV anno ante incarnationem Domini, vel [potius άñò tã 3] Parisia greco, quod sonat audacia, vocati sunt Parisii; fueruntque ibi ex quo a Sicambria recesserunt annis mille

s'est servi de la chronique de Rigord. Quant aux changements et aux additions que Guillaume a faits au texte de Rigord, ils se reconnaîtront aux crochets dont ils sont encadrés.

4. et contra Thanaim et contra Meotides et contra paludes, creveruntque Cott.

5. Rig. § 38, p. 55, 56 et 58.

6. commodosiorem Brux.

7. nacti in loco Cott.

8. commodosissimum Brux.

9. apocor Brux.

ducentis septuaginta, antequam Franci venissent, et longo tempore satis simplicem vitam ducentes; nec habebant regem, sed unusquisque quod sibi rectum videbatur, faciebat. Subditi tum Romanis, ad regendum populum consules sibi annuos secundum consuetudinem Romanorum creabant', usque ad adventum Francorum.

4. Francio autem et qui ab illo descenderunt, regnaverunt apud Sicambriam et 2 in partibus illis, mille quingentis septem annis, usque ad Priamum regem Austrie, cui, cum mortuus esset, successit Marcomirus filius ejus. Cum autem iidem Franci negarent tributum juxta morem ceterarum nationum solvere Romanis, Valentinianus imperator christianus, anno ab incarnatione CCCLXXVI, eos inde expulit; qui inde egressi, predicto Marcomiro et Somnone 3 filio Antenoris et Genebaudo ducibus, habitarunt juxta ripam Rheni inter Germaniam et Alemanniam que regio vocatur Austria. Quos cum idem Valentinianus multis preliis insecutus fuisset, nec eos vincere potuisset, vocavit eos vere Francos, quasi ferancos a ferocitate dictos 5. Virtus enim Francorum a tempore illo in tantum crevit ut totam tandem Germaniam et Galliam usque ad Pyreneos montes sibi egregiis viribus subjugarent. Postea remanentibus ibidem, id est in Austria, Somnone et Genebaudo 7, Marcomirus cum suis Francis per multa prelia venerunt Lutetiam, et invenerunt ibi Parisios simpliciter degentes; et cum intellexerunt eos olim de eodem genere descendisse 3, [confederati sunt eis et facti sunt populus unus.]

6

4

[In diebus illis regnabat Valentinianus imperator, Damasus papa regebat ecclesiam, Augustinus et Hieronymus sacram exponebant scripturam].

5. Evaserunt autem et alii de excidio Trojano, ut Helenus

1. Rig. § 38, p. 58.

2. et omis dans tous les mss. sauf Cotton.

3. Symone Cott.

4. feranicos Cott.

5. dictos omis dans tous les mss. sauf dans Cott.

6. Symone Cott.

7. Rig. § 38, p. 56.

8. Rig. ib., p. 59.

vales, filius Priami qui cum mille' ducentis viris in regno Pandrasi, in partibus Grecie remansit; Antenor cum duobus millibus viris et ducentis in Tyrrhenia habitavit 2; Eneas cum tribus millibus et quadringentis viris cum magno labore in Italiam est transvectus, cum Ascanio filio suo. Cujus scilicet Ascanii filius, Sylvius nomine, de nepte matris sue furtivo concubitu genuit Brutum 3, [qui, cum adultus esset, transtulit se in Greciam et invenit ibi de genere Trojanorum qui cum Heleno ibi remanserant, populum infinitum, et factus est rex eorum; cum quibus inde recedens, adjuncto sibi Turno et Corineo, navigio venit in partes Gallie ubi Ligeris flumen in Oceanum influit; et volentes sibi Galliam subjugare, pugnaverunt cum Gallis super ripam Ligeris, ibique interfectus est Turnus, et honorifice in pyramide nobilissima tumulatus que usque in hodiernam diem ibidem ostenditur non procul a Turonis que ab eodem Turno primam fundationem et nomen accepit civitas Turonica 5.]

6. Brutus autem cum Corineo et aliis inde recesserunt, et in insulam que Albion vocabatur, navigio venerunt et eam totam inhabitarunt, et a nomine Bruti Britanniam vocaverunt 6. [Pars autem insule ejusdem a Corineo qui in ea regnavit, Cornubia sive Cornugallia vocata est. Post multum vero temporis, inde multis preliis a Saxonibus sub Orso et Hengisto 7 ducibus lacessiti, repulsi sunt pro maxima parte in Armoricam, que nunc minor Britannia nuncupatur. Nunc ad Francorum historiam revertamur.]

1. mille omis dans Cott.

2. Cette phrase Antenor habitavit manque dans Cotton. 3. Rig. ib., § 57.

4. que omis dans Brux. et Ott. a été rajouté par le correcteur de Chr. Dans Cott. il est remplacé par et sic.

5. Il semble que l'on trouve dans ce paragraphe et dans le suivant des traces de l'emploi de Geoffroi de Monmouth (Ed. Giles, 1. I, chap. 12, 14 et 16, VI, 10 et 14); mais comme on y trouve aussi des faits qui n'en proviennent pas et que d'ailleurs les expressions ne sont pas les mêmes, il est probable que notre chroniqueur se sera servi d'un auteur intermédiaire qui avait luimême Geoffroi pour source.

6. Rig., ib., p. 57.

7. preliis cum Saxonibus habitis sub Ors et Vengista Cotton.