་ ὀφθαλμῶν θέντες τὸ μέγεθος τῶν εἰς ἑκάτερον τὸ μέρος ἀποβησομένων ἐκ τῆς μάχης, ἐξαπέστειλαν, ἐντειλάμενοι σὺν καιρῷ κρίνειν τὰ ὅλα γενναίως καὶ τῆς πατρίδος ἀξίως. οἳ καὶ παρα- 2 γενόμενοι πρὸς τὰς δυνάμεις καὶ συναθροίσαντες τὰ πλήθη 5 τήν τε τῆς συγκλήτου γνώμην διεσάφησαν τοῖς πολλοῖς καὶ παρεκάλουν τὰ πρέποντα τοῖς παρεστῶσι καιροῖς, ἐξ αὐτοπαθείας τοῦ Λευκίου διατιθεμένου τοὺς λόγους. ἦν δὲ τὰ πλεῖστα 3 τῶν λεγομένων πρὸς τοῦτον τείνοντα τὸν νοῦν, τὸν ὑπὲρ τῶν νεωστὶ γεγονότων συμπτωμάτων· ὧδε γὰρ καὶ τῇδέ που συν10 έβαινε διατετράφθαι καὶ προσδεῖσθαι παραινέσεως τοὺς πολλούς. διόπερ ἐπειρᾶτο συνιστάνειν ὅτι τῶν μὲν ἐν ταῖς προγεγενημέ- 4 ναις μάχαις ἐλαττωμάτων οὐχ ἓν οὐδὲ δεύτερον, πλείω δ ̓ ἂν εὕροι τις αἴτια, δι ̓ ἃ τοιοῦτον αὐτῶν ἐξέβη τὸ τέλος, ἐπὶ δὲ 5 τῶν νῦν καιρῶν οὐδεμία λείπεται πρόφασις, ἐὰν ἄνδρες ὦσι, 15 τοῦ μὴ νικᾶν τοὺς ἐχθρούς. τότε μὲν γὰρ οὔτε τοὺς ἡγεμόνας 6 ἀμφοτέρους οὐδέποτε συνηγωνίσθαι τοῖς στρατοπέδοις, οὔτε ταῖς δυνάμεσι κεχρῆσθαι γεγυμνασμέναις, ἀλλὰ νεοσυλλόγοις καὶ ἀοράτοις παντὸς δεινοῦ· τό τε μέγιστον, ἐπὶ τοσοῦτον τ ἀγνοεῖσθαι παρ' αὐτοῖς πρότερον τὰ κατὰ τοὺς ὑπεναντίους 20 ὥστε σχεδόν μηδ ̓ ἑορακότας τοὺς ἀνταγωνιστὰς παρατάττεσθαι καὶ συγκαταβαίνειν εἰς τοὺς ὁλοσχερεῖς κινδύνους. οἱ μὲν γὰρ 8 περὶ τὸν Τρεβίαν ποταμὸν σφαλέντες, ἐκ Σικελίας τῇ προτεραία παραγενηθέντες, ἅμα τῷ φωτὶ τῇ κατὰ πόδας ἡμέρᾳ παρ und nicht auch C. Terentius Varro? 1. εἰς ἑκάτερον etc.] = je nach dem Ausfall der Schlacht. 6. ἐξ αὐτοπαθείας] nach seiner innigen 11. 18. ἀοράτοις π. δεινοῦ, in jeglicher Gefahr (Kampf) unerfahren, die noch keiner Gefahr je ins Auge geblickt, cf. 52, 23. 19. τὰ κατὰ κτλ., die Stärke des Gegners, die Bedeutung desselben. 21. εἰς τοὺς ὁλοσχερεῖς κινδύνους] cf. Liv. XXII, 12 universo periculo summa rerum conmittebatur (opp. parva momenta levium certaminum), ib. 32 in casum universae dimicationis venire. 22. τῇ προτεραίᾳ] Ist nicht wörtlich zu nehmen, ebenso wenig τῇ κατὰ πόδας ἡμέρᾳ. Sempronius war von Sicilien nach Ariminum geeilt, verband sich dann an der Trebia mit Scipio und fand an diesem zuerst Widerstand gegen eine schnelle Action, vgl. Liv. XXI, 23. παρεγενήθην für παρεγενόμην gehört der κοινή an. 52. 9 ετάξαντο τοῖς δὲ κατὰ Τυρρηνίαν ἀγωνισαμένοις οὐχ οἷον πρότερον, ἀλλ ̓ οὐδ ̓ ἐν αὐτῇ τῇ μάχῃ συνιδεῖν ἐξεγένετο τοὺς 10 πολεμίους διὰ τὸ περὶ τὸν ἀέρα γενόμενον σύμπτωμα. νῦν γε 109 μὴν πάντα τἀναντία τοῖς προειρημένοις ὑπάρχει. πρῶτον μὲν γὰρ ἡμεῖς ἀμφότεροι πάρεσμεν οὐ μόνον αὐτοὶ κοινωνήσοντες κ ὑμῖν τῶν κινδύνων, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐκ τοῦ πρότερον ἔτους ἄρχοντας ἑτοίμους παρεσκευάκαμεν πρὸς τὸ μένειν καὶ μετέχειν 2 τῶν αὐτῶν ἀγώνων. ὑμεῖς γε μὴν οὐ μόνον ἑοράκατε τοὺς καθοπλισμούς, τὰς τάξεις, τὰ πλήθη τῶν πολεμίων, ἀλλὰ καὶ διαμαχόμενοι μόνον οὐ καθ ̓ ἑκάστην ἡμέραν δεύτερον ἐνιαυ- 10 3 τὸν ἤδη διατελεῖτε. πάντων οὖν τῶν κατὰ μέρος ἐναντίως ἐχόντων ταῖς προγεγενημέναις μάχαις εἰκὸς καὶ τὸ τέλος ἐναν 4 τίον ἐκβήσεσθαι τοῦ νῦν ἀγῶνος. καὶ γὰρ ἄτοπον, μᾶλλον δ' ὡς εἰπεῖν ἀδύνατον, ἐν μὲν τοῖς κατὰ μέρος ἀκροβολισμοῖς ἴσους πρὸς ἴσους συμπίπτοντας τὸ πλεῖον ἐπικρατεῖν, ὁμοῦ δὲ 15 πάντας παραταξαμένους, πλείους ὄντας ἢ διπλασίους τῶν ὑπε 5 ναντίων, ἐλαττωθῆναι. διόπερ, ὦ ἄνδρες, πάντων ὑμῖν παρεσκευασμένων πρὸς τὸ νικᾶν, ἑνὸς προσδεῖται τὰ πράγματα, τῆς ὑμετέρας βουλήσεως καὶ προθυμίας, ὑπὲρ ἧς οὐδὲ παρα6 καλεῖσθαι πλείω πρέπειν ὑμῖν ὑπολαμβάνω. τοῖς μέν γε μι- 20 6. 5. αὐτοί, für uns allein. bunus pl. erat. Da P. den Atilius immer nur neben Servilius nennt und ihn allein weder handeln noch sterben lässt, so scheint seine Angabe nur auf Conjektur zu beruhen. 8. ὑμεῖς γε μήν correspondirt dem πρῶτον μὲν ἡμεῖς, ähnlich im Lat.: et primum quidem nos .. iam vero vos, nur dass das zweite Glied meistens in rhetorischer Frageform auftritt (vos vero? quid porro vos?). - 13. 16. 11. τῶν κατὰ μέρος, die einzelnen Momente, Verhältnisse. μᾶλλον δὲ, ja vielmehr, führt eine correctio (επανόρθωσις) ein. πλείους ὄντας ἢ διπλασίους] die Römische Armee stieg auf 80000 Mann zu Fuss, die Hannibals dagegen zählte nur etwa 40000, aber während die Römer nur 6000 Reiter hatten, verfügte Hann. über 10000 Reiter; cf. 64, 20 u, 66, 4. — 20. τοῖς μέν γε κτλ., für Söldnertruppen allerdings . . ist diese Art der Aufmunterung, d. h. guten Willen und Muth zu zeigen, eine Nothwendig σθοῦ παρά τισι στρατευομένοις ἢ τοῖς κατὰ συμμαχίαν ὑπὲρ τῶν πέλας μέλλουσι κινδυνεύειν, οἷς κατ ̓ αὐτὸν τὸν ἀγῶνα καιρός ἐστι δεινότατος, τὰ δ ̓ ἐκ τῶν ἀποβαινόντων βραχεῖαν ἔχει διαφοράν, ἀναγκαῖος ὁ τῆς παρακλήσεως γίγνεται τρόπος 5 οἷς δέ, καθάπερ ὑμῖν νῦν, οὐχ ὑπὲρ ἑτέρων, ἀλλ ̓ ὑπὲρ σφῶν τ αὐτῶν καὶ πατρίδος καὶ γυναικῶν καὶ τέκνων ὁ κίνδυνος συν έστηκε, καὶ πολλαπλασίαν τὰ μετὰ ταῦτα συμβαίνοντα τὴν διαφορὰν ἔχει τῶν ἐνεστώτων ἀεὶ κινδύνων, ὑπομνήσεως μόνον, παρακλήσεως δ ̓ οὐ προσδεῖ. τίς γὰρ οὐκ ἂν βούλοιτο 8 10 μάλιστα μὲν νικᾶν ἀγωνιζόμενος, εἰ δὲ μὴ τοῦτ ̓ εἴη δυνατόν, τεθνάναι πρόσθεν μαχόμενος ἢ ζῶν ἐπιδεῖν τὴν τῶν προειρη μένων ὕβριν καὶ καταφθοράν; διόπερ, ὦ ἄνδρες, χωρὶς τῶν 9 ὑπ ̓ ἐμοῦ λεγομένων, αὐτοὶ λαμβάνοντες πρὸ ὀφθαλμῶν τὴν ἐκ τοῦ λείπεσθαι καὶ τοῦ νικᾶν διαφορὰν καὶ τὰ συνεξακολου 15 θοῦντα τούτοις, οὕτως ἑαυτοὺς παραστήσασθε πρὸς τὴν μάχην ὡς τῆς πατρίδος οὐ κινδυνευούσης νῦν αὐτοῖς τοῖς στρατοπέδοις, ἀλλὰ τοῖς ὅλοις. τί γὰρ ἔτι προσθεῖσα τοῖς ὑποκειμένοις, 10 ἐὰν ἄλλως πως τὰ παρόντα κριθῇ, περιγενήσεται τῶν ἐχθρῶν; πᾶσαν γὰρ τὴν αὑτῆς προθυμίαν καὶ δύναμιν εἰς ὑμᾶς ἀπή- 11 20 ρεισται, καὶ πάσας τὰς ἐλπίδας ἔχει τῆς σωτηρίας ἐν ὑμῖν. ὧν 12 ὑμεῖς αὐτὴν μὴ διαψεύσητε νῦν, ἀλλ ̓ ἀπόδοτε μὲν τῇ πατρίδι τὰς ἁρμοζούσας χάριτας, φανερὸν δὲ πᾶσιν ἀνθρώποις ποιήσατε διότι καὶ τὰ πρότερον ἐλαττώματα γέγονεν οὐ διὰ τὸ Ῥωμαίους χείρους ἄνδρας εἶναι Καρχηδονίων, ἀλλὰ δι ̓ ἀπειρίαν τῶν τότε 25 μαχομένων καὶ διὰ τὰς ἐκ τῶν καιρῶν περιστάσεις. τότε μὲν 13 = vosmet ipsos. 16. αὐτοῖς, allein, für sich, cf. zu 58, 5. 17. προσθεῖσα περιγενήσεται] Was könnte das Vaterland noch für Anstrengungen machen, um den Feind zu überwinden? 19. ἀπήρεισται] hat verwandt (mit Anstrengung aller Kräfte), die προθυμία u. δύναμις zeigt sich in der Ausrüstung der Heere, und diese vertreten wieder die δύναμις des Staates. 25. τὰς . . περιστάσεις, propter temporum difficultates, Schwierigkeiten, welche in beson deren äusseren Verhältnissen ihren Grund hatten, wie z. B. das ovuπτωμα περὶ τὸν ἀέρα am lacus Trasumennus. 110 οὖν ταῦτα καὶ τοιαῦτα παρακαλέσας ὁ Λεύκιος διαφῆκε τοὺς πολλούς. Τῇ δ ̓ ἐπαύριον ἀναζεύξαντες ἦγον τὴν δύναμιν οὗ τοὺς πολεμίους ἤκουον στρατοπεδεύειν. δευτεραῖοι δ ̓ ἐπιβαλόντες παρενέβαλον, περὶ πεντήκοντα σταδίους ἀποσχόντες τῶν πολε- 5 2 μίων. ἱ μὲν οὖν Λεύκιος, συνθεασάμενος ἐπιπέδους καὶ ψιλοὺς ὄντας τοὺς πέριξ τόπους, οὐκ ἔφη δεῖν συμβάλλειν ἱπποκρατούντων τῶν πολεμίων, ἀλλ ̓ ἐπισπᾶσθαι καὶ προάγειν μᾶλλον εἰς τόπους τοιούτους ἐν οἷς τὸ πλέον ἔσται διὰ τῶν πεζῶν 3 στρατοπέδων ἡ μάχη. τοῦ δὲ Γαΐου διὰ τὴν ἀπειρίαν ἐπὶ τῆς 10 ἐναντίας ὑπάρχοντος γνώμης, ἦν ἀμφισβήτησις καὶ δυσχρη 4 στία περὶ τοὺς ἡγεμόνας, ἳ πάντων ἐστὶ σφαλερώτατον. τῆς δ' ἡγεμονίας τῷ Γαΐῳ καθηκούσης εἰς τὴν ἐπιοῦσαν ἡμέραν διὰ τὸ παρὰ μίαν ἐκ τῶν ἐθισμῶν μεταλαμβάνειν τὴν ἀρχὴν τοὺς ὑπάτους, ἀναστρατοπεδεύσας προῆγε, βουλόμενος συνεγγίσαι 15 τοῖς πολεμίοις, πολλὰ διαμαρτυρομένου καὶ κωλύοντος τοῦ 5 Λευκίου. ὁ δ ̓ Αννίβας ἀναλαβὼν τοὺς εὐζώνους καὶ τοὺς ἱππεῖς ἀπήντα, καὶ προσπεσὼν ἔτι κατὰ πορείαν οὖσι παρα6 δόξως συνεπλέκετο, καὶ πολὺν ἐν αὐτοῖς ἐποιεῖτο θόρυβον. οἱ δὲ Ῥωμαῖοι τὴν μὲν πρώτην ἐπιφορὰν ἐδέξαντο, προθέμενοι 20 τινας τῶν ἐν τοῖς βαρέσι καθοπλισμοῖς· μετὰ δὲ ταῦτα τοὺς = = sich 4. ἐπιβαλόντες] nach dem Marsche, denn ἐπιβάλλω intrans. bewegen. 5. παρενέβαλον] nahmen sie Stellung (castra posuerunt). 6. Warum führten denn aber die Consuln die Armee in diese Gegend, wenn sie hier nicht schlagen wollten? Die Nähe des Feindes machte die Schlacht jetzt unvermeidlich. P. versucht offenbar eine Apologie des Aemilius Paulus, vielleicht auf Veranlassung u. mit Hülfe des jüngeren Scipio (vgl. Einl. p. 10). Auch Coelius Antipater war, wie es scheint, mit Scipio befreundet. Fabius Pictor hatte die Bahn vorgezeichnet; Terentius Varro sei allein und ausschliesslich Schuld an der grossen Niederlage. P. ist in seinem Urtheil wenigstens massvoller als Livius. 8. ἐπισπᾶσθαι] den Feind nach sich ziehen. 10. διὰ τὴν ἀπειρίαν] Er war Führer der demokratischen Oppo sition gegen die Optimaten, aber wie es scheint im Felde zu keck u. kühn, gänzlich unerfahren konnte er in militärischen Dingen nicht sein, wenigstens hat er sich später als tüchtiger Feldherr bewährt. Das Bild, welches Livius von ihm entwirft, ist eine Karrikatur. Varro erlangte, wie es scheint, im Kriegsrath die Majorität, cf. Liv. XXII, 43: cum Varroni fere omnes, Paulo nemo praeter Servilium adsentiretur, maioris partis sententia ad nobilitandas clade Romana Cannas urgente fato profecti sunt. δυσχρηστία, Unzufriedenheit: magis altercationibus quam consiliis tempus teritur. — 14. παρὰ μίαν] alternis diebus imperitabant. Dieser Turnus im Wechsel des Oberbefehls war regelmässige Sitte (ἐκ τῶν ἐθισμών). - 15. συνεγγίσαι = appropinquare, cf. 26, 7. 33, 7. 20. ἐπιφοράν, inpetum. 11. ἀκοντιστὰς καὶ τοὺς ἱππεῖς ἐπαφέντες ἐπροτέρουν κατὰ τὴν ὅλην συμπλοκὴν διὰ τὸ τοῖς μὲν Καρχηδονίοις μηδὲν ἐφεδρεύειν ἀξιόλογον, τοῖς δὲ Ῥωμαίοις ἀναμεμιγμένας τοῖς εὐζώνοις ὁμόσε κινδυνεύειν τινὰς σπείρας. τότε μὲν οὖν ἐπιγενομένης νυκτὸς 7 5 ἐχωρίσθησαν ἀπ ̓ ἀλλήλων, οὐ κατὰ τὴν ἐλπίδα τοῖς Καρχηδονίοις ἐκβάσης τῆς ἐπιθέσεως· εἰς δὲ τὴν ἐπαύριον ὁ Λεύκιος, 8 οὔτε μάχεσθαι κρίνων οὔτε· μὴν ἀπάγειν ἀσφαλῶς τὴν στρατιὰν ἔτι δυνάμενος, τοῖς μὲν δυσι μέρεσι κατεστρατοπέδευσε παρὰ τὸν Αὔφιδον ποταμὸν καλούμενον, ὃς μόνος διαρρεῖ τὸν 9 10 ̓Απεννίνον τοῦτο δ ̓ ἐστὶν ὄρος συνεχές, ὃ διείργει πάσας τὰς κατὰ τὴν Ἰταλίαν φύσεις, τὰς μὲν εἰς τὸ Τυρρηνικὸν πέλαγος, τὰς δ ̓ εἰς τὸν ̓Αδρίαν· δι ̓ οὗ ῥέοντα συμβαίνει τὸν Αὔφιδον τὰς μὲν πηγὰς ἔχειν ἐν τοῖς πρὸς τὸ Τυρρηνικόν κλίμασι τῆς Ἰταλίας, ποιεῖσθαι δὲ τὴν ἐκβολὴν εἰς τὸν ̓Αδρίαν· τῷ δὲ τρίτῳ 10 15 πέραν, ἀπὸ διαβάσεως πρὸς τὰς ἀνατολάς, ἐβάλετο χάρακα, τῆς μὲν ἰδίας παρεμβολῆς περὶ δέκα σταδίους ἀποσχών, τῆς δὲ τῶν ὑπεναντίων μικρῷ πλεῖον, βουλόμενος διὰ τούτων προκαθῆ- 12 σθαι μὲν τῶν ἐκ τῆς πέραν παρεμβολῆς προνομευόντων, ἐπικεῖσθαι δὲ τοῖς παρὰ τῶν Καρχηδονίων. 20 Αννίβας δὲ κατὰ τὸν αὐτὸν καιρὸν θεωρῶν ὅτι καλεῖ τὰ 111 πράγματα μάχεσθαι καὶ συμβάλλειν τοῖς πολεμίοις, εὐλαβούμενος δὲ μὴ διατέτραπται τὸ πλῆθος ἐκ τοῦ προγεγονότος ἐλαττώματος, κρίνας προσδεῖσθαι παρακλήσεως τὸν καιρὸν συνῆγε τοὺς πολλούς. έθροισθέντων δέ, περιβλέψαι κελεύσας πάντας 2 25 εἰς τοὺς πέριξ τόπους, ἤρετο τί μεῖζον ἂν εὔξασθαι τοῖς θεοῖς κατὰ τοὺς παρόντας ἐδύναντο καιρούς, δοθείσης αὐτοῖς ἐξου σίας, τοῦ παρὰ πολὺ τῶν πολεμίων ἱπποκρατοῦντας ἐν τοιού1. ἐπροτέρουν] waren im Vortheil. 2. μηδὲν ἐφεδρεύειν] weil die Karthager keine Reserve hatten, keinen Rückhalt an schwerem Fussvolk; vgl. ἐφεδρεύειν mit subsidere, subsidium, cf. 37, 16. 4. σπείρας] = manipulos, der dritte Theil einer cohors (aus den Linientruppen bestehend). 11. φύσεις] Strömungen, Flüsse; der Apennin bildet also die Wasserscheide. 13. κλίμασι, Abdachung, also die Seite des Gebirgs. 15. πέραν: da die Schlacht auf dem rechten (südlichen) Ufer des Aufidus geliefert wird, diese Stellung aber von den Römern erst durch einen von Varro |