34 καὶ ἐν καιρῷ γε ἐς τὰ μάλιστα τοῖς Ῥωμαίοις κατέμεινε παρασκευαζομένου γὰρ τοῦ Λεντούλου καταπρῆσαί τε τὸ ἄστυ καὶ σφαγὰς ἐργάσασθαι μετά τε τῶν ἄλλων τῶν συνομωμοκότων καὶ μετὰ ̓Αλλοβρίγων, οὓς κατὰ πρεσβείαν παρόντας ἀνέπεισε 2 συμφρονῆσαί τε αὐτῷ . . . καὶ συλλαβὼν τοὺς ἐπ ̓ αὐτὴν στα λέντας ἐς τε τὸ βουλευτήριον μετὰ τῶν γραμμάτων ἐσήγαγε, καὶ ἄδειαν αὐτοῖς δοὺς πᾶσαν οὕτω τὴν συνωμοσίαν ἤλεγξε κἀκ τούτου ὁ Λέντουλος ἀπειπεῖν τὴν στρατηγίαν ὑπὸ τῆς γε ρουσίας ἀναγκασθεὶς ἐν φρουρᾷ μετὰ τῶν ἄλλων τῶν συλ 3 ληφθέντων ἐγένετο, καὶ οἱ λοιποὶ ἀνεζητοῦντο. καὶ ταῦτα καὶ τῷ δήμῳ ὁμοίως ἤρεσε, καὶ μάλιστ ̓ ἐπειδή, τοῦ Κικέρωνος δημηγοροῦντός τι περὶ αὐτῶν, τὸ ἄγαλμα τὸ τοῦ Διὸς ἐς τε τὸ Καπιτώλιον παρ' αὐτὸν τὸν καιρὸν τῆς ἐκκλησίας ἀνιδρύθη, καὶ κατὰ τὴν ὑφήγησιν τῶν μάντεων πρός τε τὰς ἀνατολὰς 4 καὶ πρὸς τὴν ἀγορὰν βλέπον ἀνετέθη. ἐπειδὴ γὰρ ἐκεῖνοί τε συνωμοσίαν τινὰ ἐξελεγχθήσεσθαι ἐκ τῆς τοῦ ἀγάλματος στα σεως ειρήκεσαν, καὶ ἡ ἀνάθεσις αὐτοῦ τοῖς φωραθεῖσι συν έβαινε, τό τε θεῖον ἐμεγάλυνον καὶ τοὺς τὴν αἰτίαν λαβόντας δι ̓ ὀργῆς μᾶλλον ἐποιοῦντο.

35 διῆλθε μὲν οὖν λόγος ὅτι καὶ ὁ Κράσσος ἐν αὐτοῖς εἴη, καὶ τοῦτο καὶ τῶν συλληφθέντων τις ἐμήνυσεν, οὐ μέντοι πολλοὶ ἐπίστευσαν· οἱ μὲν γὰρ ἀρχὴν οὐδ ̓ ἠξίουν τοιοῦτό τι ἐς αὐτὸν 2 ὑποπτεύειν, οἱ δὲ καὶ ἐκ τῶν ὑπαιτίων ὑπετόπουν αὐτό, ὅπως βοηθείας τινὸς διὰ τοῦτο παρ ̓ αὐτοῦ, ὅτι πλεῖστον ἐδύνατο, τύχωσι, λογοποιεῖσθαι. εἰ δ ̓ οὖν τισι καὶ πιστὸν ἐδόκει εἶναι, ἀλλ ̓ οὔτι γε ἐδικαίουν ἄνδρα τε ἐν τοῖς πρώτοις σφῶν ὄντα 3 ἀπολέσαι καὶ τὴν πόλιν ἐπὶ πλεῖον ἐκταράξαι. ὥστε τοῦτο μὲν παντελῶς διέπεσε· παρασκευαζομένων δὲ δὴ πολλῶν καὶ δού λων καὶ ἐλευθέρων, τῶν μὲν ὑπὸ δέους, τῶν δὲ καὶ οἴκτῳ τοῦ τε Λεντούλου καὶ τῶν ἄλλων, ἐξαρπάσαι πάντας αὐτούς, ὅπως μὴ ἀποθάνωσι, προπυθόμενος τοῦθ ̓ ὁ Κικέρων τό τε Καπιτώ 4 λιον καὶ τὴν ἀγορὰν τῆς νυκτὸς φρουρᾷ προκατέσχε, καί τινα παρὰ τοῦ δαιμονίου χρηστὴν ἐλπίδα ἅμα τῇ ἕῳ λαβών, ὅτι ἱερῶν ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ ὑπὸ τῶν ἀειπαρθένων ὑπὲρ τοῦ δήμου

ποιηθέντων τὸ πῦρ ἐπὶ μακρότατον παρὰ τὸ εἰκὸς ἤρθη, τὸν μὲν δῆμον τοῖς στρατηγοῖς ὁρῶσαι ἐς τὸν κατάλογον, εἰ δή τις χρεία στρατιωτῶν γένοιτο, ἐκέλευσεν, αὐτὸς δὲ ἐν τούτῳ τὴν βουλὴν ἤθροισε, καὶ σφᾶς συνταράξας τε καὶ ἐκφοβήσας ἔπεισε θάνατον τῶν συνειλημμένων καταγνῶναι. ἐγένοντο μὲν γὰρ 36 ἀμφίβολοι, καὶ παρ ̓ ὀλίγον αὐτοὺς ἀπέλυσαν. ὁ γὰρ Καῖσαρ, πάντων τῶν πρὸ αὐτοῦ ψηφισαμένων ἀποθανεῖν σφᾶς, γνώμην ἔδωκε δῆσαί τε αὐτοὺς καὶ ἐς πόλεις ἄλλους ἄλλῃ καταθέσθαι, τῶν οὐσιῶν ἐστερημένους, ἐπὶ τῷ μήτε περὶ ἀδείας ἔτι αὐτῶν 2 χρηματισθῆναι τί ποτε, κἂν διαδρᾷ τις, ἐν πολεμίων μοίρα τὴν πόλιν ἐξ ἧς ἂν φύγῃ εἶναι· καὶ τοῦτο πάντες οἱ μετὰ ταῦτα ἀποφηνάμενοι μέχρι τοῦ Κάτωνος ἐψηφίσαντο, ὥστε καὶ τῶν προτέρων τινὰς μεταγνῶναι. ἐπεὶ δὲ οὗτος αὐτός τε τὸν θά-3 νατον αὐτῶν κατεδίκασε καὶ τοὺς λοιποὺς πάντας ὁμοψήφους ἐποιήσατο, οὕτω δὴ ἐκεῖνοί τε ἐκ τῆς νικώσης ἐκολάσθησαν, καὶ ἐπ ̓ αὐτοῖς καὶ θυσία καὶ ἱερομηνία ἐψηφίσθη, ὃ μηπώποτε ἐπὶ τοιούτῳ τινὶ ἐγεγόνει· καὶ οἱ ἄλλοι οἱ μηνυθέντες ἐζητοῦντο, καί τινες καὶ ἐπὶ τῷ μελλῆσαι συμφρονήσειν αὐτοῖς ὑποπτευθέντες εὐθύνοντο. καὶ τὰ μὲν ἄλλα οἱ ὕπατοι διώκουν, Αὖλον 4 δὲ Φούλουιον ἄνδρα βουλευτὴν αὐτὸς ὁ πατὴρ ἀπέσφαξεν, οὔτι γε καὶ μόνος, ὥς γέ τισι δοκεῖ, τοῦτ ̓ ἐν ἰδιωτεία ποιήσας. συχνοὶ γὰρ δὴ καὶ ἄλλοι, οὐχ ὅτι ὕπατοι, ἀλλὰ καὶ ἰδιῶται, παϊδάς σφων ἀπέκτειναν.

2. Der Catilinarische Krieg (Dio 37, 38-42).

τῷ μὲν οὖν Καίσαρι διά ταῦθ ̓ οἱ πολλοὶ προσφιλεῖς ἦσαν, 38 τὸν δὲ δὴ Κικέρωνα ἐν ὀργῇ ἐπὶ τῷ τῶν πολιτῶν θανάτῳ ποιού

48. — συνταράξας τε καὶ ἐκφοβήσας] drückt sich dieser Charakter in der IV. Cat. Rede des Cic., welche hierher gehört, wirklich aus? Oder sollte Cicero seine Rede bei der Herausgabe verändert haben? Fällt die Veröffentlichung der consularischen Reden Ciceros in die Zeit seines Ruhmes oder in die Zeit der feindseligen Angriffe seiner Gegner? Vgl. Cic. ad Att. II, 1.

C. 36. θυσία καὶ ἱερομηνία] Cic. Phil. XIV $ 24: nam mihi consuli supplicatio nullis armis sumptis

non ob caedem hostium, sed ob conservationem civium novo et inaudito genere decreta est. Erkennt Dio die dem Cicero zuerkannte Ehre an?

C. 38. προσφιλεῖς ἦσαν] Dio hatte erzählt, wie Cäsar gegen Catulus das Amt des pontifex maximus erhielt, weil er kein Mittel scheute, um sich die Zuneigung des Volkes zu erwerben oder zu erhalten (οὐδὲ ἔμελέν οἱ τῆς αὐτίκα ταπεινότητος πρὸς τὴν ἐκ τοῦ ἔπειτα ἰσχύν. — ἐπὶ τῷ τῶν πολιτῶν θανάτῳ] Cic. hatte sich gegen die lex Sempronia ver

39

μενοι τά τε ἄλλα ἤχθαιρον, καὶ τέλος ἀπολογεῖσθαί τε καὶ και ταλέξαι πάνθ ̓ ὅσα ἐν τῇ ὑπατείᾳ ἐπεποιήκει τῇ τελευταίᾳ τῆς 2 ἀρχῆς ἡμέρᾳ ἐθελήσαντα, πάνυ γάρ που ἡδέως οὐχ ὅπως ὑφ ̓ ἑτέρων ἐπηνεῖτο, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἑαυτὸν ἐνεκωμίαζεν, ἐσίγασαν, οὐδὲ ἐπέτρεψαν αὐτῷ ἔξω τι τοῦ ὅρκου φθέγξασθαι, συναγωνι στῇ Μετέλλῳ Νέπωτι δημαρχοῦντι χρησάμενοι, πλὴν καθ ̓ ὅσον ἀντιφιλονικήσας προσεπώμοσεν ὅτι σεσωκὼς τὴν πόλιν εἴη.

καὶ ὁ μὲν καὶ ἐκ τούτου πολὺ μᾶλλον ἐμισήθη, Κατιλίνας δὲ ἐν ἀρχῇ εὐθὺς τοῦ ἔτους ἐν ᾧ Ιούνιός τε Σιλανὸς καὶ Λούκιος Λικίνιος ἦρξαν ἀπεφθάρη. τέως μὲν γάρ, καίπερ δύναμιν οὐκ ὀλίγην ἔχων, ἐκαραδόκει τὰ τοῦ Λεντούλου καὶ διέμελλεν, ἐλπίζων, ἂν φθάσωσιν ὅ τε Κικέρων καὶ οἱ σὺν αὐτῷ σφαγέν 2τες, ῥᾳδίως τὰ λοιπὰ προσκατεργάσεσθαι· ἐπεὶ δὲ ἐκεῖνόν τε ἀπολωλότα ἐπύθετο καὶ τῶν συνόντων οἱ συχνούς μεθισταμένους διὰ τοῦτ ̓ ᾔσθετο, ὅ τε Αντώνιος καὶ ὁ Μέτελλος ὁ Κέλερ πρὸς ταῖς Φαισούλαις προσεδρεύοντες οὐδαμῇ προελθεῖν αὐτῷ ἐπ

gangen, welche vom Volke als die arx der persönlichen Freiheit und Sicherheit betrachtet wurde, ne de capite civium Romanorum iniussu populi iudicaretur. Die Verantwortlichkeit für den Beschlufs des Senats übernimmt der Consul, sobald er kraft seines imperium den Beschlufs zur Ausführung bringt. Vgl. Cic. in Verr. V § 163 u. Liv. X, 9 Porcia tamen lex sola pro tergo civium lata videtur, quod gravi poena, si quis verberasset necassetve civem Romanum, sanxit. Vgl. Cäsar bei Sall. Cat. 51, 22 u. 40. ἐσί γασαν] darauf erat folgt οὐδ ̓ ἐπέτρεψαν. Hat die Darstellung des Dio innere Wahrscheinlichkeit für sich? Ist die Erzählung folgerichtig? Vgl. Cic. Fam. V 2, 7.

C. 39. ῥᾳδίως τὰ λοιπὰ προσκατεργάσεσθαι] damit erkennt Dio indirekt das grofse Verdienst von Ciceros Wachsamkeit an. Es kann also keine Ironie sein, wenn Mommsen (Hermes I, 436) sagt: In stiller Allmacht und Allwissenheit gleich der waltenden Vorsehung machte der grofse Consul die Pläne der Verschworenen augenblicklich zu Schanden. οὐδαμῇ προελθεῖν] Vgl. Cic. p. Sestio § 12 ac postea

quam est intellectum, M. Catone tribuno pl. remp. defendente per se ipsum senatum populumque R. sine militum praesidio tueri facile maiestate sua dignitatem eorum, qui salutem communem periculo suo defen dissent, Sestius cum exercitu summa celeritate C. Antonium consecutus est. Hic ego quid praedicem, quibus hic rebus consulem quaestor ad rem gerendam excitarit? quos stimulos admoverit homini studioso fortasse victoriae, sed tamen nimium conmunem Martem belli casumque metuenti? Longum est ea dicere, sed hoc breve dicam: si M. Petrei non excellens animus et amor reip., non praestans in re p. gerenda virtus, non summa auctoritas apud milites, non mirificus usus in re militari exstitisset neque adiutor ei P. Sestius ad excitandum Antonium, ad cohortandum accusandum inpellendum fuisset, datus illo in bello esset hiemi locus neque unquam Catilina, cum e pruina Apennini atque e nivibus illis emersisset atque aestate integra viam nanctus in Galliam per calles et pastorum stabula Q. Celerem praetorem decepisset, sine multo sanguine ac sine totius Italiae vastitate miserrima concidisset.

έτρεπον, ἀποκινδυνεῦσαι ἠναγκάσθη, καὶ ἦσαν γὰρ δίχα ἐστρα τοπεδευμένοι, πρὸς τὸν ̓Αντώνιον ἐτράπετο, καίπερ τῷ ἀξιώματι προέχοντα τοῦ Μετέλλου καὶ δύναμιν πλείω περιβεβλημένον. αἴτιον δὲ ὅτι ἐλπίδα αὐτὸν κατὰ τὸ συνώμοτον ἐθελο-3 κακήσειν ἔσχεν. ὑποπτεύσας οὖν τοῦτ ̓ ἐκεῖνος, καὶ μήτε δι' εὐνοίας ἔτ ̓ αὐτῷ ἅτε ἀσθενεῖ ὄντι ὤν, πρός τε γὰρ τὰς δυνάμεις τινῶν καὶ πρὸς τὰ ἑαυτῶν συμφέροντα καὶ τὰς ἔχθρας τάς τε φιλίας οἱ πολλοὶ ποιοῦνται, καὶ προσκαταδείσας μή 4 πως προθύμως σφᾶς ἀγωνιζομένους ἰδὼν ἐξονειδίσῃ τι καὶ προενέγκῃ οἱ τῶν ἀπορρήτων, αὐτὸς μὲν νοσεῖν προεφασίσατο, Μάρκῳ δὲ Πετρηίῳ τὴν μάχην ἐπέτρεψε. συμβαλὼν 40 οὖν οὗτος σφίσι τὸν Κατιλίναν καὶ ἄλλους τρισχιλίους προθυμότατα ἀγωνιζομένους οὐκ ἀναιμωτὶ κατέκοψεν· οὔτε γὰρ ἔφυγεν αὐτῶν οὐδείς, καὶ ἐν χώρᾳ πάντες ἔπεσον, ὥστε καὶ αὐτοὺς τοὺς κρατήσαντας πολὺ τῶν κοινῶν ὀδύρασθαι, ὅτι καὶ τοιούτους καὶ τοσούτους, εἰ καὶ δικαίως, ἀλλὰ καὶ πολίτας γε καὶ συμμάχους ἀπωλωλέκεσαν. ὁ δ ̓ οὖν ̓Αντώνιος τήν τε κε-2 φαλὴν αὐτοῦ ἐς τὸ ἄστυ, ὅπως πιστεύσαντες αὐτὸν τετελευτη κέναι μηδὲν ἔτι δεδίωσιν, ἔπεμψε, καὶ αὐτοκράτωρ ἐπὶ τῇ νίκῃ, καίτοι τοῦ ἀριθμοῦ τῶν πεφονευμένων ἐλάττονος παρὰ τὸ νενομισμένον ὄντος, ἐπεκλήθη. βουθυτηθῆναί τε ἐψηφίσθη, καὶ τὴν ἐσθῆτα ὡς καὶ πάντων τῶν δεινῶν ἀπηλλαγμένοι μετ έβαλον.

οὐ μὴν οἵ γε σύμμαχοι οἱ μετασχόντες τῷ Κατιλίνᾳ τῶν 41 πραγμάτων καὶ τότε ἔτι περιόντες ἡσύχαζον, ἀλλὰ καὶ δέει τῆς τιμωρίας ἐταράττοντο. καὶ ἐκείνους μὲν στρατηγοὶ καθ ̓ ἑκάστους πεμφθέντες προκατέλαβον τρόπον τινὰ ἐσκεδασμένους 2 καὶ ἐτιμωρήσαντο· ἕτεροι δὲ τῶν λανθανόντων μηνύσει 4ουκίου Οὐεττίου ἀνδρὸς ἱππέως, συγκοινωνήσαντος μὲν σφίσι τῆς

C. 40. οὐκ ἀναιμωτί] Sall. Cat. 61 neque tamen exercitus populi R. laetam aut incruentam victoriam adeptus erat etc. Von dem Imperatortitel, dem Freudenfest in Rom und der Ablegung des Kriegsgewandes erzählt Sall. nichts. Den Titel Imperator erhielt der Proconsul oder Prätor, wenn 10,000 oder wenigstens über 6000 Feinde im Kampfe gefallen waren. Doch vgl. Cic. Phil. XIV § 12 an si quis Hispanorum aut Gallorum aut Thre

Histor. Quellenbuch II, 3.

cum mille aut duo milia occidisset, eum hac consuetudine, quae increbuit, inperatorem appellaret senatus: tot legionibus caesis, tanta multitudine hostium interfecta clarissimis ducibus supplicationum honorem tribuemus, imperatorium nomen adimemus?

C. 41. Λουκίου Οὐεττίου] Cic. in Vat. § 26 sed qui fuit tuus ille tantus furor, ut, cum iam Vettius ad arbitrium tuum perorasset et civitatis lumina notasset descendissetque

8

42

συνωμοσίας, τότε δὲ ἐπ ̓ ἀδείᾳ αὐτοὺς ἐκφαίνοντος, ἐλεγχόμενοι ἐδικαιοῦντο, μέχρις οὗ ἐσαγγείλας τινάς, τά τε ὀνόματα αὐτῶν ἐς δελτίον συγγράψας, ὕστερον καὶ ἄλλους συχνούς προσεγ 3 γράψαι ἠθέλησεν. ὑποπτεύσαντες γὰρ αὐτὸν οἱ βουλευταὶ μηδὲν ὑγιὲς πράττειν, τὸ μὲν γραμματεῖον οὐκέτ ̓ αὐτῷ ἔδωκαν, μὴ καὶ ἀπαλείψῃ τινάς, εἰπεῖν δὲ ἀπὸ γλώσσης ἐκέλευσαν ὅσους παραλελοιπέναι ἔφασκε. καὶ οὕτως αἰδεσθεὶς καὶ φοβηθεὶς 4 οὐκέτι πολλοὺς ἐνέδειξε. θορύβου δ ̓ οὖν καὶ ὡς ἔν τε τῇ πόλει καὶ παρὰ τοῖς συμμάχοις ἀγνοία τῶν ὠνομασμένων ὄντος, καὶ τῶν μὲν περὶ σφίσιν αὐτοῖς μάτην θορυβουμένων, τῶν δὲ καὶ ἐς ἑτέρους οὐκ ὀρθῶς ὑποπτευόντων, ἔδοξε τῇ γερουσίᾳ τὰ ὀνόματα αὐτῶν ἐκτεθῆναι. κἀκ τούτου οἵ τε ἀναίτιοι κατέστησαν καὶ τοῖς ὑπευθύνοις δίκαι ἐγένοντο. καὶ αὐτῶν οἱ μὲν παρόντες, οἱ δὲ καὶ ἐρήμην ὦφλον.

Κατιλίνας μὲν ταῦτ ̓ ἐποίησε καὶ οὕτω κατελύθη, καὶ ἐπὶ πλειόν γε τῆς τῶν πραχθέντων ἀξίας ὄνομα πρὸς τὴν τοῦ Κικέ ρωνος δόξαν καὶ πρὸς τοὺς λόγους τοὺς κατ ̓ αὐτοῦ λεχθέντας ἔσχε· Κικέρων δὲ ὀλίγου μὲν καὶ παραχρῆμα ἐπὶ τῇ τοῦ Δεν 2 τούλου τῶν τε ἄλλων τῶν δεθέντων σφαγῇ ἐκρίθη. τὸ δὲ ἔγκλημα τοῦτο λόγῳ μὲν ἐκείνῳ ἐπεφέρετο, ἔργῳ δὲ ἐπὶ τῇ βουλῇ κατεσκευάζετο· ὡς γὰρ οὐκ ἐξὸν σφίσιν ἄνευ τοῦ δήμου θάνατον πολίτου τινὸς καταψηφίσασθαι, πολλὴν καταβοὴν ἐν τῷ 3 ὁμίλῳ πρὸς τοῦ Μετέλλου τοῦ Νέπωτος ὅτι μάλιστα εἶχον. οὐ μὴν καὶ ὠφλε τότε οὐδέν τῆς γὰρ γερουσίας ἄδειαν πᾶσι τοῖς διαχειρίσασι τὰ τότε πραχθέντα δούσης, καὶ προσέτι καὶ προειπούσης ὅτι, καν αὖθις τις εὐθυναί τινα αὐτῶν τολμήσῃ, ἐν τε ἐχθροῦ καὶ ἐν πολεμίου μοίρᾳ ἔσται, ἐφοβήθη τε ὁ Νέπως καὶ οὐδὲν ἔτ ̓ ἐκίνησεν.

de rostris, eum repente sevocares, conloquerere populo R. vidente, deinde interrogares, ecquos etiam alios posset nominare? Inculcarisne ut C. Pisonem generum meum nominaret, qui in summa copia optimorum adulescentium pari continentia virtute pietate reliquit neminem? Er wurde schliesslich plötzlich im Kerker bingerichtet. - ἐρήμην ὠφλον] sc. δίκην, absentes iudicabantur (in contumaciam verurteilen).

C. 42. ἔργῳ δὲ ἐπὶ τῇ βουλῇ] die demokratische Opposition richtete

zwar ihren Angriff auf Cicero, ihr Zweck war aber, durch die Verurteilung Ciceros der Senatspartei eine Niederlage beizubringen. Denn wenn rechtlich die Verantwortlichkeit auch nur auf Cicero fiel, moralisch (politisch) trug der Senat doch die Verantwortlichkeit für seinen Beschlufs, den der Consul nur ausführte. - Μετέλλου] Metellus Nepos, der Bruder des mit Cicero eng befreundeten Metellus Celer, war das Werkzeug des Pompeius. Vgl. Cic. ad Fam. V, 2.