νοῦν βαλέσθαι τὴν μυρίων κακῶν ἄρξασαν αὐτοῖς πολιτείαν. Τὴν δὲ πλείστην αὐτὸς ὁ δῆμος ὁρμὴν καὶ φιλοτιμίαν ἐξῆψε προκαλούμενος διὰ γραμμάτων αὐτὸν ἐν στοαῖς καὶ τοίχοις καὶ μνήμασι καταγραφομένων ἀναλαβεῖν τοῖς πένησι τὴν δημοσίαν χώραν.

ΙΧ. Οὐ μὴν ἐφ ̓ αὑτοῦ γε συνέθηκε τὸν νόμον, τοῖς δὲ πρωτεύουσιν ἀρετῇ καὶ δόξῃ τῶν πολιτῶν συμβούλοις χρησάμενος· ὧν καὶ Κράσσος ἦν ὁ ἀρχιερεὺς καὶ Μούκιος Σκαιβόλας ὁ νομοδείκτης ὑπατεύων τότε καὶ Κλαύδιος ̓́Αππιος ὁ κηδεστής τοῦ Τιβερίου. Καὶ ἐδόκει νόμος εἰς ἀδικίαν καὶ πλεονεξίαν τοσαύτην μηδέποτε πραότερος γραφῆναι καὶ μαλακώτερος. Οὓς γὰρ ἔδει δίκην τῆς ἀπειθείας δοῦναι καὶ μετὰ ζημίας ἣν παρὰ τοὺς νόμους ἐκαρποῦντο χώραν ἀφεῖναι, τούτους ἐκέλευσε τι μὴν προσλαμβάνοντας ἐκβαίνειν ὧν ἀδίκως ἐκέκτηντο καὶ παραδέχεσθαι τοὺς βοηθείας δεομένους τῶν πολιτῶν. ̓Αλλά, καίπερ οὕτω τῆς ἐπανορθώσεως οὔσης εὐγνώμονος, ὁ μὲν δῆμος ἠγάπα παρεὶς τὰ γεγενημένα παύσασθαι τὸ λοιπὸν ἀδικούμενος, οἱ δὲ πλούσιοι καὶ κτηματικοὶ πλεονεξίᾳ μὲν τὸν νόμον, ὀργῇ δὲ καὶ

Sklaven zu Henna (135) unter der Führung des Syrers Eunus u. des Ciliciers Kleon, welcher unter der Verwüstung von ganz Sicilien erst durch Rupilius (132) unterdrückt wurde. Vgl. Mommsen R. G. II, 79. Über Etrurien ebd. p. 82, 78. αὐτοῖς] den Gracchen. ἐξῆψε] accendit. τοίχοις] seines Hauses?

C. 9. ἐφ ̓ αὑτοῦ γε] = für sich allein. Warum hebt Plut. gerade diesen Punkt so hervor? δόξη] auctoritate. Κράσσος] Ρ. Licinius Crassus (Sohn des P. Mucius Scävola, aber adoptiert von P. Crassus) u. P. Mucius Scävola (Cons. 133) nennt auch Cic. als Vertreter der Politik des Tib. Gr.: duos vero et sapientissimos et clarissimos fratres P. Crassum et P. Scaevolam aiunt Tib. Graccho auctores legum fuisse, alterum quidem (Crass.) ut videmus palam, alterum ut suspicabantur obscurius. Scävola trat bald wieder zur Senatspartei über, Crassus wurde 131 Consul und übernahm die Führung des Krieges gegen Aristonicus in Asien, wo er

mehr auf seine Bereicherung als den Krieg bedacht bei Smyrna überfallen u. getötet ward. Nach Sempronius Asellio (bei Gell. I, 13) hatte Crassus Mucianus 5 Vorzüge: quod esset ditissimus, quod nobilissimus, quod eloquentissimus, quod iuris consultissimus, quod pontifex maximus. Seine Tochter Licinia war die Gemahlin des C. Semp. Gracchus. - Κλαύδιος] App. Clau dius Pulcher (Cons. 143) war Vater der Claudia, der Gattin des Tib. Gr. Mommsen II, 86. γραφῆναι] rogatam, oder richtiger promul gatam esse. τιμήν] Geldentschädigung für die Abtretung. Aufserdem sollte jedem emancipierten Sohn der Besitz von 250 iugera gestattet sein. εὐγνώμονος] wohlwollend, milde, vgl. ευήθης von Menschen (opp. κακοήθης). - ὁ μὲν δῆμος ἠγάπα] 30 war das Volk allerdings zwar damit zufrieden, aber etc. ἀγαπᾶν mit Inf., nicht wie sonst mit Part., weil von παύεσθαι wieder ein Part. abhängt. Ebenso findet sich nach as oder dote häufig der Indik., wenn von dem von ὥστε

=

φιλονικία τὸν νομοθέτην δι ̓ ἔχθους ἔχοντες ἐπεχείρουν ἀποτρέπειν τὸν δῆμον, ὡς γῆς ἀναδασμὸν ἐπὶ συγχύσει τῆς πολιτείας εἰσάγοντος τοῦ Τιβερίου καὶ πάντα πράγματα κινοῦντος. ̓Αλλ ̓ οὐδὲν ἐπέραινον· ὁ γὰρ Τιβέριος πρὸς καλὴν ὑπόθεσιν καὶ δικαίαν ἀγωνιζόμενος λόγῳ καὶ φαυλότερα κοσμῆσαι δυναμένῳ πράγματα δεινὸς ἦν καὶ ἄμαχος, ὁπότε, τοῦ δήμου τῷ βήματι περικεχυμένου, καταστὰς λέγοι περὶ τῶν πενήτων, ὡς τὰ μὲν θηρία τὰ τὴν Ἰταλίαν νεμόμενα καὶ φωλεὸν ἔχει καὶ κοιταῖόν ἐστιν αὐτῶν ἑκάστῳ καὶ καταδύσεις, τοῖς δὲ ὑπὲρ τῆς Ιταλίας μαχομένοις καὶ ἀποθνήσκουσιν ἀέρος καὶ φωτός, ἄλλου δὲ οὐδενὸς μέτεστιν, ἀλλ ̓ ἄοικοι καὶ ἀνίδρυτοι μετὰ τέκνων πλανῶνται καὶ γυναικῶν, οἱ δὲ αὐτοκράτορες ψεύδονται τοὺς στρατιώτας ἐν ταῖς μάχαις παρακαλοῦντες ὑπὲρ τάφων καὶ ἱερῶν ἀμύνεσθαι τοὺς πολεμίους· οὐδενὶ γάρ ἐστιν οὐ βωμὸς πατρῷος, οὐκ ἠρίον προγονικὸν τῶν τοσούτων Ρωμαίων, ἀλλ ̓ ὑπὲρ ἀλλοτρίας τρυφῆς καὶ πλούτου πολεμοῦσι καὶ ἀποθνήσκουσι κύριοι τῆς οἰκουμένης εἶναι λεγόμενοι, μίαν δὲ βῶλον ἰδίαν οὐκ ἔχοντες.

Χ. Τούτους ἀπὸ φρονήματος μεγάλου καὶ πάθους ἀληθι νοῦ τοὺς λόγους κατιόντας εἰς τὸν δῆμον ἐνθουσιῶντα καὶ συνεξανιστάμενον οὐδεὶς ὑφίστατο τῶν ἐναντίων. Εάσαντες οὖν τὸ ἀντιλέγειν ἐπὶ Μάρκον Οκτάβιον τρέπονται τῶν δημάρ χων ἕνα, νεανίαν ἐμβριθῆ τὸ ἦθος καὶ κόσμιον, ἑταῖρον δὲ τοῦ Τιβερίου καὶ συνήθη. Διὸ τὸ μὲν πρῶτον αἰδούμενος ἐκεῖνον ἀνεδύετο πολλῶν δὲ καὶ δυνατῶν δεομένων καὶ λιπαρούντων ὥσπερ ἐκβιασθεὶς ἀντικαθίστατο τῷ Τιβερίῳ καὶ διεκρούετο bestimmten Verbum wieder ein Infin. abhängt.

=

δι' ἔχθους ἔχοντες] = hassen, verfolgen, vgl. διὰ λόγων ιέναι τινί, δι' ἔχθρας γίγνεσθαί τινι, διὰ μάχης ιέναι etc. - ἐπὶ συγχύσει] ad eversionem reip. πάντα πράγματα] omnium rerum fidem, den Kredit, die Solidität aller Verhältnisse untergraben. περικεχυ μένου] plebes rostris circumfusa.

=

ὡς τὰ μὲν θηρία etc.] Jedenfalls ein Fragment, welches Plut. den zu seiner Zeit noch vorhandenen Reden des Tib. Gr. entlehnte. τάδυσις] Schlupfwinkel, φωλεός Grube; κοιταῖον Lagerstätte; im folgenden bez. sich ἄοικος auf φω

και

λόος, ἀνίδρυτος auf κοιταῖον.
ἠρίον] sepulchrum. τῶν τοσούτων
Ῥωμαίων]
= τῶν πολλῶν. κύριοι
= domini orbis ter-

τῆς οἰκουμένης]

τὸν νόμον. Ἔστι δὲ τοῦ κωλύοντος ἐν τοῖς δημάρχοις τὸ κράτος· οὐδὲν γὰρ οἱ πολλοὶ κελεύοντες περαίνουσιν ἑνὸς ἐνισταμένου. Πρὸς τοῦτο παροξυνθεὶς ὁ Τιβέριος τὸν μὲν φιλάνθρωπον ἐπανείλετο νόμον, τὸν δὲ ἡδίω τε τοῖς πολλοῖς καὶ σφοδρότερον ἐπὶ τοὺς ἀδικοῦντας εἰσέφερεν ἤδη κελεύων ἐξίστασθαι τῆς χώρας, ἣν ἐκέκτηντο παρὰ τοὺς προτέρους νόμους. Ἦσαν οὖν ὁμοῦ τι καθ ̓ ἑκάστην ἡμέραν ἀγῶνες αὐτῷ πρὸς τὸν Οκτάβιον ἐπὶ τοῦ βήματος, ἐν οἷς, καίπερ ἐξ ἄκρας σπουδῆς καὶ φιλονι κίας ἀντερείδοντες, οὐδὲν εἰπεῖν λέγονται περὶ ἀλλήλων φαῦλον οὐδὲ ῥῆμα προπεσεῖν θατέρου πρὸς τὸν ἕτερον δι ̓ ὀργὴν ἀνεπιτήδειον. Οὐ γὰρ μόνου ἐν βακχεύμασιν, ὡς ἔοικεν, ἀλλὰ καὶ ἐν φιλοτιμίαις καὶ ὀργαῖς τὸ πεφυκέναι καλῶς καὶ πεπαιδεῦσθαι σωφρόνως ἐφίστησι καὶ κατακοσμεῖ τὴν διάνοιαν. Ἐπεὶ δὲ ἑώρα τὸν Οκτάβιον ἐνεχόμενον τῷ νόμῳ καὶ κατέχοντα τῆς δημοσίας χώραν συχνὴν ὁ Τιβέριος, ἐδεῖτο παρεῖναι τὴν φιλονικίαν υφιστάμενος αὐτῷ τὴν τιμὴν ἀποδώσειν ἐκ τῶν ἰδίων, καίπερ οὐ λαμπρῶν ὄντων. Οὐκ ἀνασχομένου δὲ τοῦ Οκταβίου διαγράμματι τὰς ἄλλας ἀρχὰς ἁπάσας ἐκώλυσε χρηματίζειν, ἄχρι ἂν ἡ περὶ τοῦ νόμου διενεχθῇ ψῆφος· τῷ δὲ τοῦ Κρόνου ναῷ σφραγίδας ἰδίας ἐπέβαλεν, ὅπως οἱ ταμίαι μηδὲν ἐξ αὐτοῦ λαμβάνοιεν μηδ' εἰσφέροιεν, καὶ τοῖς ἀπειθήσασι τῶν στρατη γῶν ζημίαν ἐπεκήρυξεν, ὥστε πάντας ὑποδείσαντας ἀφεῖναι τὴν ἑκάστῳ προσήκουσαν οἰκονομίαν. Ἐντεῦθεν οἱ κτηματικοὶ τὰς μὲν ἐσθῆτας μετέβαλον καὶ περιῄεσαν οἰκτροὶ καὶ ταπεινοὶ κατὰ τὴν ἀγοράν, ἐπεβούλευον δὲ τῷ Τιβερίῳ κρύφα καὶ συν

ίστασαν ἐπ' αὐτὸν τοὺς ἀναιρήσοντας, ὥστε κἀκεῖνον, οὐδενὸς ἀγνοοῦντος, ὑποζώννυσθαι ξιφίδιον λῃστρικόν, ὃ δόλωνα και λοῦσιν.

ΧΙ. Ενστάσης δὲ τῆς ἡμέρας καὶ τὸν δῆμον αὐτοῦ και λοῦντος ἐπὶ τὴν ψῆφον ἡρπάσθησαν ὑπὸ τῶν πλουσίων αἱ ὑδρίαι καὶ τὰ γινόμενα πολλὴν εἶχε σύγχυσιν. Οὐ μὴν ἀλλὰ τῶν περὶ Τιβέριον πλήθει βιάσασθαι δυναμένων καὶ συστρε φομένων ἐπὶ τοῦτο, Μάλλιος καὶ Φούλβιος, ἄνδρες υπατικοί, προσπεσόντες τῷ Τιβερίῳ καὶ χειρῶν ἁπτόμενοι καὶ δακρύοντες ἐδέοντο παύσασθαι. Τοῦ δὲ καὶ τὸ μέλλον ὅσον οὔπω δεινὸν ἤδη συμφρονοῦντος καὶ δι ̓ αἰδῶ τῶν ἀνδρῶν πυθομένου, τί κελεύουσι πράττειν αὐτόν, οὐκ ἔφασαν ἀξιόχρεῳ εἶναι πρὸς τηλικαύτην συμβουλίαν, ἐπιτρέψαι δὲ τῇ βουλῇ κελεύοντες καὶ δεόμενοι συνέπεισαν. Ὡς δὲ οὐδὲν ἐπέραινεν ἡ βουλὴ συνελθοῦσα διὰ τοὺς πλουσίους ισχύοντας ἐν αὐτῇ, τρέπεται πρὸς ἔργον οὐ νόμιμον οὐδὲ ἐπιεικές, ἀφελέσθαι τῆς ἀρχῆς τὸν Ὀκτάβιον, ἀμηχανῶν ἄλλως ἐπαγαγεῖν τῷ νόμῳ τὴν ψῆφον. Καὶ

ferant tigni.

=

C. 11. ὑδρίαι] sitellae, die Urnen, in welche die Stimmtafeln geworfen wurden. Μάλλιος] der Name ist nicht weiter bekannt, er ist wahrscheinlich in der Überlieferung korrumpiert. - Φούλβιος] M. Fulvius Flaccus, der die Reformen der Gracchen unterstützte, war erst 125 Consul, kann also hier nicht leicht gemeint sein. Wir wissen also nur, dafs zwei Consulare Gracchus baten, die Angelegenheit im Senat weiter zu verhandeln. Vielleicht waren es M'. Manilius (Cons. 149) u. Ser. Fulvius Flaccus (Cons. 135). ὅσον οὔπω] Vgl. σημεῖον ἐστι πνεύματος ὅσον οὔπω παρόντος indicium est tempestatis tantum non orientis iam iam prorupturae. ἀξιόχρεω] ermächtigt, sonst gewöhnlich von Sachen. ἐπιτρέψαι τῇ βουλῇ] Damit glaubte Gr. habe der Senat seine Reform im Princip zugestanden.

=

τοὺς πλουσίους] τοὺς κτηματικούς. — ἔργον οὐ νόμιμον] Kein

Histor. Quellenbuch II, 3.

Magistrat durfte vor Ablauf des Amtes vor Gericht oder zur Rechtfertigung vor die Tribus gezogen werden. Tib. Gr. entschuldigt sich mit dem Interesse u. Wohle des Volkes (εἰ χρὴ δήμαρχον ἀντιπράττοντα τῷ δήμῳ τὴν ἀρχὴν ἐπέχειν), aber auch Octavius glaubte durch sein Veto das Wohl des Volkes zu schützen. Gr. konnte sich auf den Vorgang stützen, dass man oft unfähige Consuln vor Ablauf der Amtszeit zur Abdikation genötigt hatte. Das Beispiel des Gr. ahmt Gabinius nach bei der Verhandlung über das imperium des Pompeius zum Kriege gegen die Seeräuber (67), vgl. Dio Cass. XXXVI, 30: ὁ οὖν Γαβίνιος αγανακτήσας τὴν μὲν περὶ τοῦ Πομπηίου διαψήφισιν ἐπέσχεν, ἑτέραν δὲ περὶ τοῦ Τρεβελλίου αντειπόν τος) ἀντεσῆγεν· καὶ ἔδοξεν ἑπτακαίδεκα φυλαῖς ταῖς πρώταις χρηματισάσαις ἀδικεῖν τε αὐτὸν καὶ μηκέτι χρῆναι δημαρχείν. Ehe aber die Abstimmung der 18. Tribus erfolgt, giebt Trebellius nach u. steht von der Intercession ab, erkennt also den Volkswillen als berechtigt an. ἐπαγαγεῖν etc.] zur

3

πρῶτον μὲν ἐδεῖτο φανερῶς αὐτοῦ λόγους τε προσφέρων φιλανθρώπους καὶ χειρῶν ἁπτόμενος ἐνδοῦναι καὶ χαρίσασθαι τῷ δήμῳ δίκαια μὲν ἀξιοῦντι, μικρὰ δὲ ἀντὶ μεγάλων πόνων καὶ κινδύνων ληψομένῳ. Διωθουμένου δὲ τοῦ Ὀκταβίου τὴν ἔντευξιν ὑπειπὼν ὁ Τιβέριος, ὡς οὐκ ἔστιν ἄρχοντας ἀμφοτέρους καὶ περὶ πραγμάτων μεγάλων ἀπ ̓ ἴσης ἐξουσίας διαφερομένους ἄνευ πολέμου διεξελθεῖν τὸν χρόνον, ἓν ἴαμα τούτου μόνον ὁρᾶν ἔφη τὸ παύσασθαι τῆς ἀρχῆς τὸν ἕτερον. Καὶ περὶ αὐτοῦ γε προτέρου τὸν Οκτάβιον ἐκέλευσε τῷ δήμῳ ψῆφον ἀναδοῦναι· καταβήσεσθαι γὰρ εὐθὺς ἰδιώτης γενόμενος, ἂν τοῦτο δόξῃ τοῖς πολίταις. Τοῦ δὲ Οκταβίου μὴ θέλοντος αὐτὸς ἔφη περὶ ἐκείνου ψῆφον ἀναδώσειν, ἐὰν μὴ μεταγνῷ βουλευσάμενος.

ΧΙΙ. Καὶ τότε μὲν ἐπὶ τούτοις διέλυσε τὴν ἐκκλησίαν· τῇ δ ̓ ὑστεραίᾳ τοῦ δήμου συνελθόντος ἀναβὰς ἐπὶ τὸ βῆμα πάλιν ἐπειρᾶτο πείθειν τὸν Οκτάβιον· ὡς δὲ ἦν ἀμετάπειστος, εἰσήνεγκε νόμον ἀφαιρούμενον αὐτοῦ τὴν δημαρχίαν καὶ τοὺς πολίτας εὐθὺς ἐκάλει τὴν ψῆφον ἐπιφέροντας. Οὐσῶν δὲ πέντε καὶ τριάκοντα φυλῶν, ὡς αἱ δεκαεπτὰ τὴν ψῆφον ἐπενηνόχεισαν καὶ μιᾶς ἔτι προσγενομένης ἔδει τὸν Οκτάβιον ἰδιώτην γενέσθαι, κελεύσας ἐπισχεῖν αὖθις ἐδεῖτο τοῦ Ὀκταβίου καὶ περιέβαλλεν αὐτὸν ἐν ὄψει του δήμου καὶ κατησπάζετο λιπαρῶν καὶ δεόμενος μήθ' ἑαυτὸν ἄτιμον περιιδεῖν γενόμενον μήτ' ἐκείνῳ βαρέος οὕτω καὶ σκυθρωποῦ πολιτεύματος αἰτίαν προσάψαι. Τούτων τῶν δεήσεων οὐ παντελῶς ἄτεγκτον οὐδ ̓ ἀτενῆ λέγουσιν ἀκροσθαι τὸν ̓Οκτάβιον, ἀλλὰ καὶ δακρύων ὑποπίμπλασθαι τὰ ὄμ ματα καὶ σιωπᾶν ἐπὶ πολὺν χρόνον. Ὡς μέντοι πρὸς τοὺς πλου σίους καὶ τοὺς κτηματικοὺς συνεστῶτας ἀπέβλεψεν, αἰδεσθεὶς δοκεῖ καὶ φοβηθεὶς τὴν παρ ̓ ἐκείνοις ἀδοξίαν ὑποστῆναι πᾶν

Abstimmung bringen. – μικρά ... ληψομένῳ] das durch die lex agraria doch nur einen geringen Ersatz erhalten werde für die viele Mühe u. Not, die es im Kampfe für die Erweiterung u. Erhaltung der römischen Herrschaft überstanden habe. — έντευξιν]= Zumutung, wie τὸ ἐντυχανόμενον = id quod ab aliquo petimus. — ὑπειπών] als Antwort (vgl. ὑπολαβών) = profiteri. τὸν χρόνον] ihre Amtszeit. καταβήσεσθαι] ἀπὸ τοῦ βήματος. Vgl. I Tl. p. 140. μὴ θέλοντος] wenn aber Oct. darauf nicht ein