4 malorum fuere. Namque avaritia fidem probitatem ceterasque artis bonas subvortit; pro his superbiam crudelitatem, deos neglegere 5 omnia venalia habere edocuit. Ambitio multos mortalis falsos fieri subegit, aliud clausum in pectore, aliud in lingua promptum habere, amicitias inimicitiasque non ex re set ex commodo aestu- 5 6 mare, magisque voltum quam ingenium bonum habere. Haec primo paulatim crescere, interdum vindicari; post, ubi contagio quasi pestilentia invasit, civitas inmutata, inperium ex iustississumo atque 11 optumo crudele intolerandumque factum. Set primo magis ambitio quam avaritia animos hominum exercebat, quod tamen vitium pro- 10

3. Serv. ad Verg. A. IV 283: Sallustius: ambitio multos mortales falsos fieri subegit. Id. ad Ge. I 463: falsum, fallacem. Sallustius: ambitio multos mortales falsos fieri coëgit.

4. Serv. ad Verg. A. VII 51: Nam dii id fantur, quod sentiunt, non ut homines, de quibus lectum est: aliud clausum in pectore, aliud in lingua promptum habere.

5. Arus. p. 210: aestimo hoc ex illa re. Salust. Bello Catil. amicitias inimicitiasque non ex re sed ex commodo aestimare.

7. Charis. p. 71: Contagium veteres magis usurpaverunt, sed Sallustius contagionem maluit dicere: post ubi contagio quasi pestilentia invasit, civitas inmutata. Non. p. 135: Contagio feminino genere appellatur. Sallustius post ubi contagio quasi pestilentia invasit.

9. August. de civ. Dei V 12: Unde qui tales erant non illis artibus ad honores et gloriam, sed dolis atque fallaciis ambiebant. Unde idem dicit: sed primo magis ambitio quam avaritia animos hominum exercebat, quod tamen vitium propius virtuti erat. Nam gloriam, honorem, imperium bonus et ignavus aeque sibi exoptant. Sed ille inquit vera via nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contendit.

bonitatem 1. aliasbonas artes P4p1p5 deosque negl. g6g7. M'GFp6 (m. II)m2gg1

5. ami

6. omnium fuere malorum s1g7. 1. Nam MFg1. que p. que om. ghr. ceteras bonasque artes g. gg2lry M. artis bonas om. g1. 2. ex his s2. negglere P. necglegere P1. neglere g3. neglegere g2sy M. 3. omniaque venalia g. docuit P1Gp gg2r. edocuit ambitio (ad marg. avaritia)`s2. ? et ambitio M'ETp'p'mm'm2g1guMG. ambitioque multos 6 multos om. p. mortales multos G. mortalis P, om.* p3g. 4. falsos multos fieri p1g3. fieri falsos s'g7. subegit (supr. coegit) p, coegit gr. sub pectore gl. promptum in lingua GM. citiasque inimicitias P3. que om. M. non om. 6. ex re sed ad marg. M2. sed commodo P3. 6. existimare pp'ppigg1g2g+g6gy. extimare P4p3g5. exstimare s1. voltum PM'Bm26. que om. 1. uultumque p. magisque clarum vultum p. bonum ingenium gM. primum ps1r. primo om. 1. 7. crescere et interdum pg4. ubi paulatim cont. p5. ubi haec cont. g. contagio haec quasi g2. contagium BTp (hi tres m. II) g1. 8. pestilentia cunctos invasit p. p. illos invasit g2. immutata est T (m. II) p1g2g5g6g7s1s2μyG (m. II) M. est immutata p3l. 9. optimo factum est crudele intolerandumque g2. et intolerandum M. crudele atque intollerabile g7: que om. g6. crudele factum est atque intolerandum h. factum est P3GT (ma. II) M2 (ma. II) pp1p3m1gg4g5gfg7s2øyMG (m. II). est factum 1. magisque p1. magis om. g. 10. hominum om. r. exercebat

M.

vel exercebat

uexabat M. vexabat animos hominum F.

vexabat

pius virtutem erat. Nam gloriam honorem inperium bonus et 2 ignavos aeque sibi exoptant, set ille vera via nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contendit. Avaritia pecuniae 3 studium habet, quam nemo sapiens concupivit; ea quasi venenis 5 malis inbuta corpus animumque virilem effeminat, semper infinita insatiabilis est, neque copia neque inopia minuitur. Set postquam 4 L. Sulla armis recepta re publica bonis initiis malos eventus habuit, rapere omnes trahere, domum alius alius agros cupere, neque modum neque modestiam victores habere, foeda crudeliaque in 10 civis facinora facere. Huc adcedebat, quod L. Sulla exercitum, 5

1. Prisc. XVIII p. 1173: Iuxta et prope et dativo et accusativo iunguntur. Sallust. in Catilin. quod tamen vitium propius virtutem erat. Arus. p. 254: Propius illas res. Sal. Catil. quod tamen vitium propius virtutem erat.

2. August. de civ. Dei V 19: quamvis ea multi non habeant et per ea bona morum nituntur ad gloriam et imperium vel dominationem, de quibus ait Sallustius: sed ille vera via nititur.

3. Gell. N. A. III 1: cumque haec verba ex eo lecta essent: avaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens concupivit; ea quasi venenis malis imbuta corpus animumque virilem effeminat, semper infinita et insatiabilis est, neque copia neque inopia minuitur

5. Non. p. 357: Inbuere

Sallustius Catilinae bello ea quasi venenis malis inbuta corpus animumque virilem effeminat. 6. Isid. X 9: Avarus

pia neque inopia minuatur.

Et Sallustius: quod neque avaritia co

7. Augustin. de civ. D. III 7: adhuc autem meliorum partium civilium

cor

1. virtuti P4GTE (m.II) F(m. II?) M2 (ma. II) pp1p3p3p'mm1m2gg1g2g3g5grss's21 ouyMG. virtute ||| M. virtute (corr. virtuti g7). Virtutem in Naz. a prima ma. esse testatur Gruterus. virtuti vicium propius erat s1. virtuti propius 1. propius erat virtuti g (sed conr.). gloriam et honorem gu. gloriam et hon. et imp. p. bonus ignavus, ut in nonn. libris esse Rivius et Wassius adfirmarunt, Linker. ignarus y. 2. optant u. via vera Ep. vera nititur via p. hic p5lg4g5g6 (ex conr. plerique). 3. artes bonae M. desint B (m. I). 4. studium pecuniae g1. quod nemo g6. sapiens sup. lin. M. cupivit p. concupivit habere. Ea s1. eaque ven. 1. 5. malis venenis m (m. II) p3g1g4 (m. I). malis sup. lin. MM1F, om. M2, eras. m1. pus et que om. F, sup. lin. M. corpus virile animumque P4. semperque infinita g. semper est inf. insat. neque g. infinita est p1. semper infinita semper insatiabilis p3m1g1 (m. II) σ. 6. est om. 6. neque copia inopia r. nec inopia y. neque augetur copia neque minuitur inopia s1. inopia immutatur g6. 7. Sulla mm1 (m. II). re p. recepta TM2m (m. II) g5. ex bonis pay. de bonis gg1g2. ex ad marg. s2, sup. lin. g4. eventus sup. lin. m1. 8. omnes domum trahere alius g1. et trahere p3. alios alios P. alius semel om. gg21. alios agros P4. domum alterius p3. domum alius agros alios g3. agros alterius alios agros p3. agros petere s2. agr. eripere 6. 9. habebant P3. habere om. r. feda facinora crudeliaque in civ. facere y. que om. 1. in civis PP1 (m. I) B. in cives P3P4MM1GT (sup. lin.) Fpp1p3p5pm1gg11g2g3g4g5g6g71y6MG. facinora in cives MFp po. 10. facinora om. 1. facinoraque f. p3. facere facinora s1. fecere p3p5p6g1g36. faciebant M1. quod sup. lin. g2.

u

u

quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem maiorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat, loca amoena vo6 luptaria facile in otio ferocis militum animos molliverant. Ibi primum insuevit exercitus populi Romani amare potare, signa tabulas pictas vasa caelata mirari, ea privatim et publice rapere, delubra 5 7 spoliare, sacra profanaque omnia polluere. Igitur ei milites post8 quam victoriam adepti sunt, nihil relicui victis fecere. Quippe secundae res sapientium animos fatigant; ne illi conruptis moribus 12 victoriae temperarint. Postquam divitiae honori esse coepere et eas

Sylla dux fuit, adhuc armis rem p. recuperare moliebatur. Horum bonorum initiorum nondum malos eventus habuit (vid. infr. 7).

3. Arus. p. 241: Insuevit hoc facere. Sal. Cat. insuevit exercitus amare potare. August. ad Marcellin. Ep. V (T. II p. 15): in libro belli Catilinae idem nobilissimus historicus eorum non tacet, quando primum insueverit exercitus populi Romani amare, potare, signa, tabulas pictas, vasa caelata mirari et ea privatim et publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque omnia polluere.

5. Prisc. XV p. 1009: dicitur tamen et privatim. Sallustius in Catilin. ea privatim et publice rapere.

7. Prise. XVIII p. 1196: Δημοσθένης κατ ̓ Αἰσχίνου· μηδὲν λεhonóra pornoías. Sallust. in Catilin. postquam victoriam sunt adepti, nihil reliqui fecere victis.

8. Prisc. XVI p. 1031: Ne quoque in eadem invenitur significatione. Sallustius in Catilinario: quippe secundae res sapientium animos fatigant, ne illi corruptis moribus victoriae temperarent. Id. sup. 12 vers. Aen. p. 1270: est tamen quando pro coniunctione repletiva accipitur et nedum illi corruptis moribus victoriae temperarent. Trebell. Poll. Claud.

1. in Asiam MM1M2GB (m. II) pg3grs1 (m. II) μGM (m. II). duxerat P3. ductaverat in Asiam P4p1. ut sibi 1. sibi ab al. ma. s1. fidum sibi GEp1 m'gg2. fidum acceptumque faceret r. 2. c. morem dum maiorum 6. maiorum morem p. maiorum sup. lin. MF. minusque liberaliter pl. que om. T. nimis liberaliterque luxuriose g. habuerit r. loca Asiae amoena 1. am. ac vol. p5mm2g5. am. et vol. pm1g4 (m. I) μM. 3. in otio om. g. animos feroces militum g4 (m. I). animos militum in otio p5. animos militum p3yM. militum om. T, subpl. p. molliverat P1 (m. I) g's1. Ibique pp6gy. 4. potare amare p1. tabulas pictas signa p. pictas tabulas p3. 5. privatim ac publice P4. mirari priv. et publ. ea rapere y. deorum delubra p3. delubra deorum p5m2g4. 6. despoliare M2m (ex corr.). sacraque profanaque s'. omnia ad marg. g2. hi igitur P3G. igitur postquam hi milites pg3. postquam ex conr. G. adepti P4. sunt subpl. p. reliqui nichil g. reliquum supra scr. s. victis sup. lin. s1. fecere victis r. facere y 8. res secundae g7. sapientum p5s21g6g7. nedum P3pp'p3pp m2ss1ggfg7ruyM. ne P2M. ne Gm1 s&. ne illi m. nec ut T. illis p3. corrupti pg. 9. victori temp. m. victorie (supra scr. victoria) m1. temperarint ipse meo marte. obtemperarent P3P4M (m. I) M1M2GTF (m. I) pp1pg1gggg6g7s's2uy. obtemperarent

ob

nedum

7. sunt

dum

ie n

victoriae 1. obtemperent m1 (m. I). temperarent G. obtemperaret g'. honori M. ceperunt P3p3 et eas (in ras.) divitias gloria M.

e

gloria inperium potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro haberi, innocentia pro malivolentia duci coepit. Igitur ex 2 divitiis iuventutem luxuria atque avaritia cum superbia invasere; rapere consumere, sua parvi pendere aliena cupere; pudorem pu5 dicitiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi neque moderati habere. Operae pretium est, cum domos atque villas cogno- 3 veris in urbium modum exaedificatas, visere templa deorum, quae nostri maiores, religiosissumi mortales, fecere. Verum illi delubra 4 deorum pietate, domos suas gloria decorabant, neque victis quic10 quam praeter iniuriae licentiam eripiebant. At hi contra ignavis- 5 sumi homines per summum scelus omnia ea sociis adimere, quae

11: secundis rebus elati, quae sapientium quoque animos fatigant. Augustin. de civ. D. XVII 20: Hic bonis initiis malos exitus habuit. Quippe secundae res, quae sapientium animos fatigant, magis huic obfuerunt cet.

2. Hegesip. IV 24: paupertas probro habetur.

6. Prisc. XVIII p. 1210: Attici tovtov tov tęónov xai toútov tov τρόπου ποιοῦμεν τόδε. Sallustius in Catilinario: cum domos atque villas videas in modum urbium exaedificatas.

9. Prisc. VII p. 310: de declinatione nominis domus dicens: Sallustius in Catilinario: domos suas gloria decorabant. Serv. ad Verg. A. I 378: Aut certe vetuste pietatem pro religione posuit. Sallustius in Catil. verum illi delubra deum pietate, domus suas gloria decorabant.

1. gloria sequebatur imperium g2. imperium inpotentia g7. potentia imperium g1. imperium et potentia 1M. sequebantur Fg4 (m. II) g5g6. erubescere Gs. virtus cepit P3. virtus cepit paup. s1l. cepit sup. lin. M. paupertas pro probro g. 2. malivolentia longe plerique libri. ceperat MFM (m. II). coepit om. 1. Igitur ubi ex div. y. 3. atque om. MF. lux. avariciaque 6. cum superbia una g. 4. consumere et sua P4. pudiciciam pudorem m2. 5. humana: promiscue M. promistuco P1 (m. I). habere promiscua g2. promiscua habere nichil P3.` pensi at

nihil

que moderati P4EM2m2g1 (-tis) g4 (m. II) g3g7rG. nec moderati y. neque mod. m1. neque quidquam moderati g6. nihilque moderati P1P2T (m. II) g36.

que 1.

vel us

6. habebant s1. domos B. villas atque domos s2. domos villas at7. in urbium modum exaed. cognoveris M. in modum urbium edifficatas esse visere y. modos p'. aedificatas P4MFp3p5p m1m2s2gg1g2g4 g5g6g7r6. edifficata G. edificatas ire et visere σ. videre g7. templa deorum visere T. deorum dirupta quae p3. 8. maiores religiosissimi viri fecere gr. mai. religiosi viri f. g. mai. viri religiosissimi morta

les 1. mortales sup. lin. p. fecere eras. g2. facere M2. verum ubi delubra m2. verum illi g. 9. deorum om. g. sed domos suas p3. suas domos P4. sua gloria 1. gloria sup. lin. M. decorabant gloria g2. nec 10. arripiebant s1. ac hii p. atque hi g4. ii g6. contra om. r. 11. omnia (om. ea) per summum scelus p1. omnia ea per summum scelus adimere sociis g2. ea omnia M. sociis om. p1. a sociis P3. ademere Gg3g7. adiuuere 6. adhimere nostri quae fortiss. g1.

pg7.

fortissumi viri victores reliquerant: proinde quasi iniuriam facere 13 id demum esset inperio uti. Nam quid ea memorem, quae nisi eis qui videre nemini credibilia sunt, a privatis conpluribus subvorsos 2 montis, maria contracta esse. Quibus mihi videntur ludibrio fuisse divitiae; quippe quas honeste habere licebat, abuti per turpitu- 5 3 dinem properabant. Set lubido stupri, ganeae ceterique cultus non minor incesserat: viri muliebria pati, mulieres pudicitiam in propatulo habere; vescendi caussa terra marique omnia exquirere;

2. Porphyr. ad. Hor. Od. II 18, 21: sententia est quod iactis molibus et fundamentis in mare in eo aedificet. Unde et mare propellitur et littus extenditur. Hinc Sallustius: Nam quid ego illa commemorem, quae nisi is qui videre nemini credibilia sunt, a privatis compluribus subversos esse montes et maria constrata, et alibi illis divitias superare, quas profundunt in extruendo mari et montibus coaequandis.

4. Arus. p. 210: Abutor illam rem. Sal. Bello Catil.: quibus mihi videntur ludibrio fuisse divitiae: quippe quas habere honeste licebat, abuti per turpitudinem properabant. Prisc. XVIII p. 1186: Attici naτακέχρησαι ταύτῃ καὶ ταύτην. Sallustius in Catilinario: quippe quas honeste habere licebat, abuti per turpitudinem properabant, sed potest subaudiri his.

7. Firmic. de err. prof. relig. p. 9: videre est viros muliebria pati. Pess. S. Pionii ap. Ruinaert. c. 4 p. 126. Heges. IV 25: viri muliebria

exercere.

1. viri om. gg5. victores hostibus rel. pauci libri, sed hostibus om. PP1 P2P3P4MM1M2GBTEFpp'p3mm1m2gg1g3g4g6g7hrsuyMG, ad marg. s2. victores hostibus om. g2. reliquerant victores . victores uictis (sup. lin. sotiis) rel. g3. relinquerant p (m. I) g1s1. relinquerunt p5. reliquerunt MM1 Fm16. viri reliquerunt victores r. perinde p(m. II) p6g4g5g7, ad marg. P. proindeque si 6. quasi id demum esset imperio uti iniuriam facere g1. 2. uti imperio g4M.

ea quid p3. memorem ea g1s2. commemorem g3. memorarem p. memorare possem h. 3. nemini nisi his qui videre M. videri P. nemini sunt credibilia P1g1. credibilia nemini s1. nemini incredibilia sunt p6 (m. I) 6. a privatis scilicet compl. p1. conpluribus P4M1g7. 4. montes subūsos M. contracta Gruteri Pal. 3. constracta eiusd. Pal. 7. contra esse Comel. et g (m. I). sustracta Bern. 3 Gerlachii. constrata PP1 (cum gl. extenta) P2MM1 (esse constr.) M2B (gl. extenta) TEFp (supra scr. uc) p1p3p6mm1m2g1g2g3g4g5g7s1s2houy MG. constructa P3P4 (supra ser. vel constrata. extenta) glrs1. prostrata p. mihi ab al. ma. g2. videntur mihi s1. divitiae videntur mihi ludibrio ludibrio fuisse g1. divitie fuisse s2. ludibrio esse div. g7. 5. quas res honeste p3. quas||||| habere honeste s1. licebat habere P4. licebat divitias habere g1. abuti divitiis per P3. abuti divitias per p1. pro turpitudine F. propter turp. s1. 6. Set eras. g2. culti (supr. us) p. 7. cultus non invaserat m (sup. l. minor et vel incesserat). invaserat (supra scr. incesserat) m2. minus r. viros PP1p2p3P4MM1M2BT (m. I) GEFpp1p3p 6mm1m2gg1g2g3g4g6g7hru. videres viros pg7 (ad marg.). pati (supra scr. prouocauerat) M2. muliebria viri pati p3. Gruterus: non minor; incesserat viros. in pudicitiam propatulo p1. in propatulo pudicitiam g7. 8. terraque marique P3B (m. II) p. terra mari atque omnia p3.