Immagini della pagina
PDF
ePub

capitis, ubi domi voluptatibus, hic pecuniae aut gratiae servitis, eo fit, ut impetus fiat in vacuam rem publicam.

Sed ego haec omitto. Coniuravēre nobilissumi cives patriam 24 incendĕre; Gallorum gentem infestissumam nomini Romano ad bellum arcessunt; dux hostium cum exercitu supra caput est: vos cunctamini etiam nunc et dubitatis, quid intra moenia de- 25 prehensis hostibus faciatis? Misereamini censeo (deliquēre homines 26 adulescentuli per ambitionem) atque etiam armatos dimittatis: ne ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, 27 in miseriam convortat. Scilicet res ipsa aspera est, sed vos non 28 timetis eam. Immo vero maxume. Sed inertia et mollitia animi alius alium expectantes cunctamini, videlicet dis immortalibus confisi, qui hanc rem publicam saepe in maxumis periculis servavēre. Non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum 29 parantur: vigilando, agundo, bene consulundo prospera omnia cedunt. Ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequiquam deos implores irati infestique sunt. Apud maiores nostros A. 30

[blocks in formation]

24. Coniuravere...incendere. L'infin. con iurare è un grecismo, usato anche da ORAZIO Carm. I, 15, 7: coniurata tuas rumpere nuptias. dux, Catilina.

25. deprehensis hostibus, dipende da faciatis, col qual verbo si trova ora il dat., e ora l'abl.; cfr. Cic. Att. VII, 3, 2: quid tibi faciam? Fam. XIV, 4, 3: quid Tulliola mea fiet? Altre volte si trova l'ablat. con de; cfr. C'CER. Fam. XIV, 1, 3: de familia... faciemus.

26. Misereami, amara ironia, che continua con deliquere... ambitionem. - deliquere : « peccarono ». - atque etiam: «e per di più

».

27. ne... convortat : « ma guardatevi che.... non vi torni in miseria (BARTOL.). Convortat ha

senso riflessivo: «< vi si muti, vi torni», come traduce BARTOL. (cfr. DANTE, Inf. XII, 69: i lieti onor tornaro in tristi lutti).

28. Scilicet continua il tono ironico: « certo ».-ipsa in antitesi con vos: <<< la cosa in sè ». Immo, cong. correttiva : « anzi ». Catone lascia l'ironia. inertia et mollitia: << per la inerzia e la mollezza » : quella è naturale e vale «inettitudine ad operare »; questa è acquisita e si può e dee vincere. Cfr. Cic. Fin. II, 34, 115: quibus (artibus) qui carebant inertes a maioribus nominabantur. A questi due concetti corrispondono al § 29 socordia atque ignavia.

[blocks in formation]

Manlius Torquatus bello Gallico filium suum, quod is contra 31 imperium in hostem pugnaverat, necari iussit, atque ille egregius adulescens immoderatae fortitudinis morte poenas dedit: vos de crudelissumis parricidis quid statuatis, cunctamini? Vi32 delicet cetera vita eorum huic sceleri obstat. Verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitiae, si famae suae, si dis aut 33 hominibus unquam ullis pepercit. Ignoscite Cethēgi adulescen34 tiae, nisi iterum patriae bellum fecit. Nam quid ego de Gahinio, Statilio, Caepario loquar? Quibus si quicquam unquam 35 pensi fuisset, non ea consilia de re publica habuissent. Postremo, patres conscripti, si mehercule peccato locus esset, facile patěrer vos ipsa re corrigi, quoniam verba contemnitis. Sed undique circumventi sumus. Catilina cum exercitu faucibus urget; alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes; neque parari neque consuli quicquam potest occulte quo magis properandum est.

36 Qua re ego ita censeo, cum nefario consilio sceleratorum

civium res publica in maxuma pericula venerit, eique indicio T. Volturci et legatorum Allobrogum convicti confessique sint caedem, incendia aliaque se foeda atque crudelia facinora in civis patriamque para visse, de confessis sicuti de manufestis rerum capitalium more maioram supplicium sumundum. »

[blocks in formation]

Postquam Cato adsedit, consulares omnes itemque senatus 53 magna pars sententiam eius laudat, virtutem animi ad caelum ferunt, alii alios increpantes timidos vocant. Cato clarus atque magnus habetur: senati decretum fit, sicuti ille censuerat.

Sed mihi multa legenti multa audienti, quae populus Ro- 2 manus domi militiaeque mari atque terra praeclara facinora fecit, forte lubuit attendere, quae res maxume tanta. negotia sustinuisset. Sciebam saepe numero parva manu cum magnis le- 3 gionibus hostium contendisse: cognoveram parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse, facundia Graecos, gloria belli Gallos ante Romanos fuisse. Ac mihi multa agitanti constabat paucorum civium e- 4 gregiam virtutem cuncta patravisse, eoque factum, uti divitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. Sed postquam luxu 5 atque desidia civitas conrupta est, rursus res publica magnitudine sua imperatorum atque magistratuum vitia sustentabat ac,

53. Il senato approva la proposta di Catone, di cui molti lodano la grandezza d'animo. Lo scrittore ne conchiude, che, se Roma di piccola s'era fatta grande, ciò si doveva ad alcuni for.i e virtuosi uomini. «Ma l'età nostra, dice, non ne ha che due, Cesare e Catone; dei quali perciò voglio descrivere l'indole e i costumi »>.

[ocr errors]

1. consulares, quelli che erano stati consoli; senatori anch'essi, ma più autorevoli degli altri, e perciò votavano separatamente. — ad caelum ferunt, iperbole comune anche a noi. Quasi tutto il senato accompagnò a casa Catone (VELL. PATERC. II, 35, 4).- alii alios, Catoniani e Cesariani. senati = = senatus, cfr. cap. 30, 3. 2. Sed indica il passaggio alla digressione. legenti: «leggendo io, quand'io leggevo »; partic. imperf. — attendere, cioè tendere animum ad, indagare ». negotia facinora.

manum.

=

- sustinuisset: « avesse, promosse ». 3. legionibus: «< eserciti ». Legio indica veramente cosa tutta romana; ma qui è usata per designare qualsiasi esercito straniero. contendisse, sogg. è populum Rocognoveram sciebam. parvis copiis, non già « con poche truppe », ma «< con pochi mezzi » onde si mantengono le truppe stesse, come dimostra l'opulentis che segue; bene BART.: «con poche ricchezze aveano mantenuta guerra con ricchissimi re».-toleravisse: «< aveano saputo sostenere » ante Rom.: superiori ai R. ». Per i Galli cfr. Liv. XXXVIII, 17, 2.

4. constabat: « risultava certo », «<io conchiudeva ». eoque : «е perciò », tutto quanto precede.

[blocks in formation]

sicuti effeta parente, multis tempestatibus haud sane quisquam 6 Romae virtute magnus fuit. Sed memoria mea ingenti virtute, divorsis moribus fuere viri duo, M. Cato et C. Caesar. Quos quoniam res obtulerat, silentio praeterire non fuit consilium, quin utriusqne naturam et mores, quantum ingenio possum, aperirem.

54.

Igitur eis genus, aetas, eloquentia prope aequalia fuere, 2 magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato. Ille mansuetudine et misericordia clarus factus, huic severitas 3 dignitatem addiderat. Caesar dando, sublevando, ignoscundo .

[blocks in formation]

6. memoria mea: << a' miei tempi». - divorsis moribus: «< sebbene di contrari costumi ».- obtulerat... fuit. Noi usiamo due passati prossimi: «si è presentata, ho disegnato», o anche un pass. pross. e un pres.; ma più regolare è il latino: il pensiero (consilium) è interamente passato rispetto a chi legge, e prima ancora s'era offerta l'occasione; perciò il pchpf. prima e il perf. poi. — quin : << senza che ». 54. Comparazione fra Cesare e Catone; indole e costumi dell uno e dell'altro.

1. Igitur, come il nostro dunque serve a cominciare la esposizione di quanto s'è promesso. genus. La gente Porcia era di origine plebea, oriunda di Tuscolo, ma nobilitata fin da M. Porcio Catone il vecchio, detto Censorius, celebratissimo per la sapienza, la dottrina e l'integrità; la gente Giulia si

[blocks in formation]

iran

2. munificentia, ignota a Cat‹ne, come la integritas a Cesare. suetudine: «< bontà », o anche, «dolcezza »; misericordia : « clemenza »; sono virtù lodate in Cesare anche da Cic. pro Marc. I, 1, dove invece di misericordia troviamo clementia; e in pro Ligar. 12, 3, dove scrive: nihil est tam populare quam bonitas, nulla de virtutibus tris plurimis nec admirabilior nec gratior misericordia est. Avverti ancora che la mansuetudo si può acquistare o modificare con la educazione, la misericordia vien da natura in gran parte. severitas : rigoie ».

3. dando sublevando. Sallustio, cesariano, presenta sotto l'aspetto di virtù ciò che in Cesare nei mezzi (faceva debiti) e nel fine (cercava popolarità) era colpa; e perciò anche ai due gerundi, dando, sublevando, che potrebbero bastare per

Cato nihil largiundo gloriam adeptus est. In altero miseris perfugium erat, in altero malis pernicies. Illius facilitas, huius constantia laudabatur. Postremo Caesar in animum induxerat 4 laborare vigilare; negotiis amicorum intentus sua neglegere, nihil denegare, quod dono dignum esset; sibi magnum imperium exercitum bellum novom exoptabat, ubi virtus enitescere posset. At Catoni studium modestiae decoris sed maxume severi- 5 tatis erat; non divitiis cum divite neque factione cum factioso, 6 sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat; esse quam videri bonus malebat: ita, quo minus petebat gloriam, eo magis illum adsequebatur.

Postquam, ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, 55. consul optumum factu ratus noctem, quae instabat, antecapere, ne quid eo spatio novaretur, triumviros quae ad supplicium

l'antitesi con l'unico largiundo, ne aggiunge un terzo, ignoscundo (= « perdonando»), che è pura lode. -nihil largiundo: « col non far mai largizioni », per guadagnarsi voti; da ciò la gloria, che qui è sana e vera. - facilitas : cedevolezza,

cortesia »; constantia : « fermezza ». 4. in anim. induxerat: << s' avea posto in cuore » (BARTOL.), quindi voleva » (ALFIERI). neglegere... denegare non dipendono più da induxerat, ma sono infin. storici; altrimenti avremmo intentum non intentus.-dono: « d'essere donata », chè non tutto si può donare. bellum novom: « guerra con nuovi popoli », coi quali Roma non avesse mai combattuto. E l'ottenne.

5. modestiae : « modestia ». — decoris: «< onore », nel senso nostro. - severitatis: « severità», verso sè medesimo.

[blocks in formation]

simillimus, et per omnia ingenio diis quam hominibus propior. esse.... malebat. Il pensiero era già in ESCHILO, Sette a Tebe 593 : <<< non vuol sembrare, ma essere ottimo ».

55. Durante la notte dal 5 al 6 dicembre Cicerone fa eseguire gli ordini del senato; muoiono così Lentulo, Cetego, Statilio, Gabinio, Cepario.

1. ut dixi, cap. 50, 4. - in Cat. sententiam discessit: approvò la proposta di Cat. ». La votazione avvenne dunque per discessio. antecapere : approfittare della notte ». ne quid... novaretur : << non si facesse qualche novità » ; espressione eufemistica. eo spatio, nella notte medesima, « se egli non si fosse sbrigato di tutto», come dice BART. - triumviros. Noi: «<i tre», come a Venezia «i dieci». Erano i tre, che dal 287 av. C. in poi (prima la cosa apparteneva ai quaestores) inquisivano, accusavano, giudicavano dei reati capitali, e dal 289 curavano le esecuzioni.

« IndietroContinua »