tamque facerent. Multi mortales convenere, studio etiam videndæ novæ urbis; maximè proximi quique, Caninenses, Crustumini, Antemnates. Jam Sabinorum omnis multitudo, cum liberis ac conjugibus, venit. Invitati hospitaliter per domos, quum situm moniaque et frequentem tectis urbem vidissent, mirantur, tam brevi rem Romanam crevisse. Ubi spectaculi tempus venit, deditæque eò mentes cum oculis erant, tum ex composito orta vis; signoque dato, juventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. Magna pars fortè, ut in quem quæque inciderat, raptæ. Quasdam forma excellente primoribus Patrum destinatas ex plebe homines, quibus datum nego. tium erat, domos deferebant. Unam, longè ante alias specie ac pulchritudine insignem, à globo Talassii cujusdam raptam ferunt, multisque sciscitantibus, cuinam eam ferrent, identidem, ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum; inde nuptialem hanc vocem factam. Turbato per metum ludicro, mosti parentes virginum profugiunt, incusantes violati hospitii fœdus, Deumque invocantes, cujus ad solenne ludosque, per fas ac fidem decepti, venissent. Nec raptis aut spes de se melior, aut indignatio est minor; sed ipse Romulus circuibat docebatque, 'Patrum id superbia factum, qui connubium finitimis negâssent; illas tamen in matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque, et, quo nihil carius humano generi sit, liberûm fore. Mollirent modo iras; et, quibus fors corpora dedisset, darent animos. Sæpe ex injuria postmodum gratiam ortam; eoque melioribus usuras viris, quod annixurus pro se quisque sit, ut, quum suam 'vicem functus officio sit, parentum etiam patriæque expleat desiderium.' Accedebant blanditiæ virorum, factum purgantium cupiditate atque amore; quæ maximè ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.

X. Jam admodum mitigati animi raptis erant ; at raptarum parentes tum maximè sordida veste, lacrymisque et querelis, civitates concitabant. Nec domi tantum indignationes continebant, sed congregabantur undique ad Titum Tatium regem Sabinorum; et legationes eò, quòd maximum Tatii nomen in his regionibus erat, conveniebant. Caninenses Crustuminique et Antemnates erant, ad quos ejus injuriæ pars pertinebat. Lentè agere iis

Tatius Sabinique visi sunt. Ipsi inter se tres populi communiter bellum parant. Ne Crustumini quidem atque Antemnates, pro ardore iraque Caninensium, satis se impigrè movent. Ita per seipsum nomen Caninum in agrum Romanum impetum facit. Sed effusè vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus, levique certamine docet, vanam sine viribus iram esse; exercitum fundit, fugatque; fusum persequitur; regem in prælio obtruncat, et spoliat; duce hostium occiso, urbem primo impetu capit. Inde exercitu victore reducto, ipse cum factis vir magnificus, tum factorum ostentator haud minor, spolia ducis hostium cæsi suspensa fabricato ad id aptè ferculo gerens, in Capitolium ascendit; ibique ea quum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit templo Jovis fines, cognomenque addidit Deo; Jupiter Feretri,' inquit, hæc tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumqne iis regionibus, quas modo animo me'tatus sum, dedico, sedem opimis spoliis, quæ, regibus ducibusque hostium cæsis, me auctorem sequentes, posteri 'ferent.' Hæc templi est origo, quod primum omnium Romæ sacratum est; ita deinde Diis visum, nec irritam conditoris templi vocem esse, qua laturos eò spolia poste. ros nuncupavit; nec multitudine compotum ejus doni vulgari laudem: bina postea, inter tot annos, tot bella, opima parta sunt spolia; adeò rara ejus fortuna decoris fuit.

XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exercitus, per occasionem ac solitudinem, hostiliter in fines Romanos incursionem facit; raptim et ad hos Romana legio ducta palatos in agris oppressit. Fufi igitur primo impetu et clamore hostes; oppidum captum; duplicique victoria ovantem Romulum Hersilia conjunx, precibus raptarum fatigata, orat, ut parentibus earum det veniam, et in civitatem accipiat; ita rem coalescere concordia posse. Facilè impetratum. Inde contra Crustuminos profectus, bellum inferentes. Ibi minus etiam, quòd alienis cladibus ceciderant animi, certaminis fuit. Utroque co loniæ missæ, plures inventi, qui propter ubertatem terræ in Crustuminum nomina darent; et Romam inde frequenter migratum est a parentibus maximè ac propinquis raptarum. Novissimum ab Sabinis bellum ortum, multo que id maximum fuit; nihil enim per iram aut cupiditatem 1 palantes. 2 quòd jam.

actum est;

nec ostenderunt bellum priùs, quàm intulefunt. Consilio etiam additus dolus. Sp. Tarpejus Romanæ præerat arci. Hujus filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat; aquam forte ea tum sacris extra monia petitum ierat. Accepti obrutam armis necavere; seu ut vi capta potiùs arx videretur, seu prodendi exempli causa, ne quid usquam fidum proditori esset. Additur fabulæ, quod vulgo Sabini aureas armillas magni ponderis brachio lævo, gemmatosque magna specie annulos habuerint, pepigisse eam, quod in sinistris manibus haberent; eô scuta illi pro aureis donis congesta. Sunt, qui eam, ex pacto tradendi quod in sinistris manibus esset, directò arma petisse dicant; et fraude visam agere, sua ipsam peremptam mercede.

XII. Tenuere tamen arcem Sabini; atque inde postero die, quum Romanus exercitus instructus, quod inter Palatinum Capitolinumque collem campi est, complêsset; non priùs descenderunt in æquum, quàm, ira et cupiditate recuperandæ arcis stimulante animos, in adversum Romani subiere. Principes utrinque pugnam ciebant; ab Sabinis Mettus Curtius, ab Romanis Hostus Hostilius. Hic rem Romanam iniquo loco ad prima signa animo atque audacia sustinebat. Ut Hostus cecidit, confestim Romana inclinatur acies; fusaque est ad veterem portam Palatii. Romulus et ipse turba fugientium actus, arma ad cœlum tollens, Jupiter, tuis,' inquit, jussus avibus hic in Palatio prima urbi fundamenta jeci; arcem jam sce'lere emptam Sabini habent; inde huc armati, superata • media valle, tendunt. At tu, pater Deûm hominumque, hine saltem arce hostes; deme terrorem Romanis, fu८ gamque fœdam siste. Hic ego tibi templum Statori Jovi, quod monumentum sit posteris, tua præsenti ope *servatam urbem esse, voveo.' Hæc precatus, veluti si sensisset auditas preces, Hinc,' inquit, Romani, Jupiter optimus maximus resistere atque iterare pugnam jubet.' Restitere Romani, tanquam cœlesti voce jussi; ipse ad primores Romulus provolat. Mettus Curtius ab Sabiniş princeps ab arce decucurrerat, et effusos egerat Romanos, toto quantum foro spatium est; nec procul jam à porta Palatii erat, clamitans, 'Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes. Jam sciunt longè aliud esse virgines rapere, aliud

.

'pugnare eum viris.' In eum, hæc gloriantem, cum globo ferocissimorum juvenum Romulus impetum facit. Ex equo tum fortè Mettus pugnabat; eo pelli facilius fuit; pulsum Romani persequuntur; et alia Romana acies, audacia regis accensa, fundit Sabinos. Mettus in paludem sese, strepitu sequentium trepidante equo, conjecit; adverteratque ea res etiam Sabinos tanti periculo viri. Et ille quidem, annuentibus ac vocantibus suis, favore multorum addito animo, evadit. Romani Sabinique in media convalle duorum montium redintegrant prælium; sed res Romana erat superior.

XIII. Tum Sabinæ mulieres, quarum ex injuria bellum ortum erat, crinibus passis, scissaque veste, victo malis muliebri pavore, ausæ se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto, dirimere infestas acies, dirimere iras ; hinc patres, hinc viros orantes, ne se sanguine nefando 'soceri generique respergerent; ne parricidio macularent partus suos, nepotum illi, liberûm hi progeniem. Si affini'tatis inter vos, si connubii piget, in nos vertite iras; nos causa belli, nos vulnerum ac cædium viris ac parentibus sumus; meliùs peribimus, quàm sine alteris vestrûm viduæ aut orbæ vivemus.' Movet res tum multitudinem, tum duces. Silentium et repentina fit quies; inde ad foedus faciendum duces prodeunt; nec pacem modò, sed et civitatem unam ex duabus faciunt; regnum consociant, imperium omne conferunt Romam. Ita geminata urbe, ut Sabinis tamen aliquid daretur, Quirites à Curibus appellati. Monumentum ejus pugnæ, ubi primura ex profunda emersus palude equus Curtium in vado statuit, Curtium lacum appellarunt. Ex bello tam tristi læta repentè pax cariores Sabinas viris ac parentibus, et ante omnes Romulo ipsi, fecit. Itaque quum populum in curias triginta divideret, nomina earum curiis imposuit. Id non traditur, quum haud dubiè aliquantò numerus ma, jor hoc mulierum fuerit, ætate, an dignitatibus suis virorumve, an sorte lectæ sint, quæ nomina curiis darent. Eodem tempore et centuriæ tres equitum conscriptæ sunt, Ramnenses ab Romulo, ab Tito Tatio 1Tatienses appellati. Lucerum nominis et originis causa incerta est. Inde non modo commune, sed concors etiam, regnum duobus regibus fuit.

1 Titicnses.

XIV. Post aliquot annos, propiaqui regis Tatii legatos Laurentium pulsant; quumque Laurentes jure gentium agerent, apud Tatium gratia suorum et preces plus poterant. Igitur illorum poenam in se vertit; nam Lavinii, quum ad solenne sacrificium eò venisset, concursu facto, interficitur. Eam rem minùs ægrè, quàm dignum erat, tulisse Romulum ferunt, seu ob infidam societatem regni, seu quia haud injuria cæsum credebat. Itaque bello quidem abstinuit; ut tamen expiarentur legatorum injuriæ regisque cædes, fœdus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est. Et cum his quidem insperata pax erat; aliud multò propiùs, atque in ipsis propè portis, bellum ortum. Fidenates nimis vicinas propè se convalescere opes rati, priusquam tantum roboris esset, quantum futurum apparebat, occupant bellum facere; juventute armata immissa, vastatur agri quod inter urbem ac Fidenas est. Inde ad lævam versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum magna trepidatione agrestium populantur; tumultusque repens, ex agris in urbem illatus, pro nuncio fuit. Excitus Romulus (neque enim dilationem pati tam vicinum bellum poterat) exercitum educit; castra à Fidenis mille passuum locat; ibi modico præsidio relicto, egressus omnibus copiis, partem militum locis circa densa obsita virgulta obscuris subsidere in insidiis jussit; cum parte majore atque omni equitatu profectus, id quod quærebat, tumultuoso et minaci genere pugnæ, adequitando ipsis prope portis, hostem excivit; fugæ quoque, quæ simulanda erat, cadem equestris pugna causam minùs mirabilem dedit; et quum, velut inter pugnæ fugæque consilium, trepidante equitatu, pedes quoque referret gradum, plenis repentè portis effusi hostes, impulsa Romana acie, studio instandi sequendique trahuntur ad locum insidiarum. Inde subitò exorti Romani transversam invadunt hostium aciem. Addunt pavorem mota è castris signa eorum, qui in præsidio relicti fuerant. Ita multiplici terrore perculsi Fidenates, priùs penè quàm Romulus, quique cum eo equis ierant, circumagerent frenis. equos, terga vertunt; multòque effusiùs (quippe vera fuga) qui simulantes paulò antè secuti erant, oppidum repetebant; non tamen eripuere se hosti; hærens in terga