Alphonfum, qui tum Baroli agebat, dono miffum, quum Valla Joannis Alzinae rogatu perlegiffet, & non tantum, quae furto fibi fublecta effe antea auctori indicarat, reliquis immixta, verum fe etiam ab hoc manifefto fure in ultimum ludi literarii locum dictatorio fupercilio relegatum vidiffet, juftiffima indignatione accenfus librum in errores ejus, quos plurimos & illo etiam feculo pudendos commiferat, Annotationes continentem edidit, ac Joanni Lucinae, Alphonfi Regis Secretario, infcripfit. Hunc librum non tantum poft Elegantias linguae Latinae, fed etiam poft Dialecticen confcriptum effe, illud indicio eft, quod in eo faepe libros Dialecticarum Difputationum laudarit, & Antonium Raudenfem ad eos remiferit. Vide pag. 394. 412. 416. & alibi.

In aula adhuc Regis Alphonfi moratus, difputationem a fe fcriptam ipfi obtulit, huic tomo ultimo Livii pag. 150. infertam, qua late difquifivit, Duo Tarquinii, Lucius & Aruns, Prifci Tarquinii filiine, an nepotes, fuerint. Eam autem demum abfolvit poft diem vi. Julii anni clo cccC XLII. quo tempore Rex Alphonfus Neapolim in poteftatem fuam redegit, ut teftis eft Pandulph. Collenut. lib. vi. Hift. Neapol. pag. 444. Nam hoc tempus difputationi illi fubnotavit Valla, Neapoli pridie Nonarum Decembrium. Quin & ibidem non tantum eam fe regi obtuliffe, fed & compofuifle refert Valla Confut. prior. in Bened. Morandum pag. 454. In hac difputatione, Lucium & Aruntem Tranquinii Prifci non filios, fed nepotes fuiffe, multis argumentis adverfus Livium probare conatus eft. Id quum poftea Facius objiciens crimini verteret, quod ne Livio quidem peperciffet, Livium errare potuiffe refpondit; quumque aliquoties etiam a quibufdam veterum fcriptorum erroris accufatum fuiffe oftendiffet, infuper fubjunxit, fibi difputationem illam componenti in mentem non veniffe, ut adderet, Florum in eadem Tranquiniorum hiftoria a Livio diffentire, ejufque teftimonium fe adhuc difputationi inferturum. Quibus verbis digitum intendit ad locum Flori lib. 1. cap. VII. quo refert, Superbum regnum, non paternum, fed avitum, quod a Servio tenebatur, rapere, quam exfpectare, maluiffe, eoque indicavit, Superbum Prifci non filium, fed nepotem fuiffe. Vide Vall. lib. iv. Recrim. in Facium pag. 628. Id etiam, quod promiferat, poftea praeftitit. Exftiterunt enim exemplaria hujus difputationis, quibus Valla fententiam auctoritate Flori confirmavit; quale olim Bononiae poffedit Nicolaus Perottus, qui ipfi Vallae aequalis, & familiaritate junctus id Bened. Morando oftendit. Ex eodem etiam Valla Morandum, quum diceret, ipfum nullius auctoritate nifum, fola fua voluntate, Livium damnaffe, falfi convicit. Vide Vallae Confutat. prior. in Morand. pag. 448. Hinc conftat, primam hujus difputationis editionem, ex qua reliquae propagatae funt, procuratam effe ad exemplar hac additione deftitutum. In edita enim difputatione nulla confentientis Flori mentio occurrit. Poftea Valla, cum Poggio in arenam defcendens, ut adverfarius eo magis indignaretur,ac livore rumperetur, gloriari voluit, fe

nuper apud Dionyfium Halicarnaffeum, quem numquam antea viderat, legisse, omnes, praeter nefcio quem unum, hiftoricos rerum Romanarum erraffe, dicentes Tarquinium Superbum fuiffe filium Prifci; quem nepotem fuiffe multis ac neceffariis argumentis Dionyfius docebat: quorum argumentorum bonam partem ipfe excogitarat, ut prope fe poffit, quantum ad acumen ingenii pertinet, Dionyfio comparare, ac Livio praeponere. Vide Vall. lib. iv. Antid. in Pogg. pag. 345. & fimilia in Confut. priore in Benedict. Morandum pag. 448. & 454. ubi etiam jurat, fe Dionyfium fex amplius annos ab editione Difputationis fuae numquam in hac parte legiffe, neque ab aliis quippiam de hoc loco audiffe, & fuo folius ingenio fretum ea difputaffe. Inter Vallam porro, in codem adhuc Alphonfi regno ac comitatu haerentem, & Antonium Panormitam ac Bartholomaeum Facium tantae exarserunt inimicitiae,ut pofterior Vallam edito libro publice adgreffus fit; cui deinde refpondens ea occafione Emendationes in Livium, faepiffime a viris do&tis, & a me etiam in hac editione recufas, publici juris fecit. Doctiffimo Regum Alphonfo follemne erat, ut mox a prandio, nifi graviora regni negotia invitum alio avocarent, in conventu aulicorum omnis generis, quos menfa exceperat, ceterorumque amicorum, quibus, ut adeffe poffent, permiferat, veteris fcriptoris librum ab aliquo literatorum, quos circa fe plures habebat, praelegi juberet. Inter legendum vero non ipfe modo de his, quae audiebat, fententiam dicere, aut de vero verborum fenfu quaeftiones proponere amabat; fed omnibus etiam, qui lectioni intererant, five medici, five jurifperiti, five viri militares forent, eamdem poteftatem indulgebat, ut pro facultate, qua quifque pollebat, quotiefque materia fuccurrebat, dicerent, quidquid fentirent, non tantum de genuino fcriptoris intellectu, fed etiam fi quid in verbis corruptum manus emendatricis auxilio indigere exiftimarent; quibus vel Rex, vel lector, rem ad examen revocans, refpondere conabatur. Qua re factum eft, ut vel decem interdum legentem interfati fuerint, ifque potius auditorem, quam lectorem, agere debuerit. Nihil vero Regi jucundius, nihil magis ex voluntate accidere potuit, quam fi, erudita quaeftione propofita, vel ipfe refpondens acumen ingenii exferendi, vel ex aliorum refponfis aliquid addifcendi occafionem habuiffet. Vide Vallam lib. iv. Recrim. in Facium pag. 593. & 600. Id fi ex voto fucceffiffet, Rex folito hilarior bellaria, in menfam inlatorum reliquias, inter omnes dividebat, & interdum fua manu lectori vinum mifcebat. Vide Vallam lib. 1. Recrim. in Facium pag. 464. & Mongitorii Bibl. Sicul. in voc. Antonius Panormita pag. 56. Ex doctis vero, qui in aula Alphonfina degebant, primo plerumque legendi partes Antonio Panormitae datae funt; quae tamen poftea etiam Laurentio Vallae, quum is fe in amicitiam ac familiaritatem regiam infinuaffet, interdum inpofitae fuere. Inter hos olim aliquod amicitiae vinculum intercefferat; quod quidem primo Papiae (in qua urbe Panormitam degiffe, quum ipfe ibidem Rhetoricam docebat, Valla indicat lib.

iv. Recrim. in Facium pag. 630.) ruptum, poftea vero aliquo modo redintegratum eft. Verum gratia haec male farta denuo refciffa eft, quum Valla fe in regnum Neapolitanum recepiffet: qui jam a Cajeta, antequam adhuc Alphonfus Neapolim expugnarat, id eft ante annum clɔ cccCXLII. se Panormitam fibi inimiciffimum expertum fuiffe teftatur lib. iv. Antid. in Pogg. pag. 342. Hinc Valla, qui ingenio acriori vel etiam mordaci erat, neque pati poterat, ut a quoquam contemneretur, vel alius fibi praeferretur, ut injurias, quibus fe fubinde a Panormita adfici credebat, ulcifceretur,vel,quemadmodum ipfe lib.iv. Recrim. in Facium pag.593. prae fe tulit, ut regis voluntati feu voluptati inferviret, nonnumquam, quum lectioni adeffet, quaeftiones inter legendum Panormitae proponebat, & refpondere ac nodos diffolvere conantem erroris arguebat. Hujus generis fuerunt contentiones de ufu vocis Leontini, & num apud Livium lib. XXIII. cap. xxxv. S. 3. vulgata lectio ftatutum facrificium fervanda, an in ftatum mutanda foret. Vide Vall. lib. 1. Recrim. in Facium pag. 464. quis fenfus foret locutionis pedibus ire in fententiam, ibid. lib. Iv. pag. 594. quid fibi vellent verba Juvenal. Sat. viii. vf. 247. nodofam vitem vertice frangere, ibid. pag. 596. Plura fimilium concertationum exempla occurrunt in Vallae Emendationibus Livianis. Vide ad Livii lib. xxiv. cap. XXXI. §. 7. cap. XLII. §. 7. & alibi. Ex his quum Valla, ipfo Rege ceterifque auditoribus fatentibus, plerumque fuperior difcederet, & Panormita videret, fe ipfi eruditione inparem effe, aliam adverfario vices rependendi rationem fpeculatus eft, & tandem fe commodam ejus occafionem nactum credidit. Inter doctos, qui in aulam Alphonfi confluxerant, erat Bartholomaeus Facius, quem, tefte Jovio in Elogiis Vir. Doct. pag. 197. Alphonfus Rex, verae gloriae cupidus, ideo liberali ftipendio conduxerat, ut res fuae bello geftae, quae erant abfoluto fcriptore digniffimae, pofterorum memoriae mandarentur. Inter hunc & Vallam tanta olim intercefferat familiaritas, ut libros nondum editos invicem recognofcendos dare, & alter alterius cenfurae committere non dubitarent: quae deinde non parum inminuta eft, quum Valla refciviffet, Facium libellum nondum fatis detextum & purgatum, quem ad ipfum miferat, ut, quid de veritate difputationis il lius exiftimaret, diceret, &, fi diffentiret, rationes, quae ad diffentiendum inducerent, aperiret, ad inimicum Panormitam detuliffe, communique confilio defcribendum curaffe, ne ipfi, quod peccaffet, emendare integrum foret. Vide Vall. Recrimin. in Facium lib. 1. pag. 461. 462. Quum poftea Facius audiviffet, Vallae ab Alphonfo gesta patris Ferdinandi Regis Arragoniae fcribendi curam mandatam effe, eum in hiftoria, licet diverfa, quam fibi data foret, verfari aegre tulit, ac tandem ex aemulatione & invidia fe arctiffime profeffo ejufdem hofti Panormitae junxit. Interim Valla tres libros de Vita Ferdinandi, quos fcribere juffus erat, inpenfo tantum duorum menfium fpatio, compofuit, eofque prius, quam emendaffet, manu librarii raptim defcriptos Regi tradidit, ut, quum res

pa

paternas ipfe ex omnibus maxime notas haberet, fi quid perperam narratum offendiffet, vel omiffum animadvertiffet, mutari, demi, addi curaret; ea conditione, ut, fi Rex recenfuiflet, & adprobaffet, ipfe deinde opus fuum politius limaret, eique ultimam manum inponeret. Quum autem Panormita Vallam libros illos Alphonfo tradidiffe refciviffet, opus ejus, infcio rege, qui non multis poft diebus Neapoli difcefferat, frequenterque illis menfibus ab urbe abfuit, proditione bibliothecarii, cujus cuftodiae commiffum erat, adeptus eft, idque complures per dies diligenter a Facio domi fuae examinari, &, fi quid erratum animadvertiffet, ftudiofe adnotari curavit; ut tandem Vallae, a quo fe in lectione pomeridiana apud Regem toties peffime habitum effe dolebat, paria referre, & inlatas injurias ulcifcendi commodam opportunitatem invenire poffet; quam etiam brevi fe inveniffe credidit. Quodam enim die, contentione de vera Livii fcriptura inter fe & Vallam apud Regem iterum orta, eaque longius procedente, Panormita indignatione accenfus exclamavit: Hic, qui me, qui codices, qui Prifcianum reprehendit, plus quam quingenta vitia in hiftoriis fuis admifit: tot enim Facius collegit. Ex his verbis opus, quod foli Regi crediderat, aliis proditum effe intelligens Valla, poft varias altercationes, modo cum folo Panormita, in quarum una Facium minutorum minutiffimum dixerat, modo cum eodem & Facio ortas, auctoritate regia adverfarios adegit, ut fuum fibi librum reftituerent. Hinc admodum exacerbatus Facius errores, quos ex Vallae hiftoriis collegerat, in libros digeffit, fuoque unius nomine edidit, fedulo tamen cavens, ne illorum exemplar Neapoli reperiret is, in quem fcripferat: qui id tandem Roma, ex alio ad Poggium miffo defcriptum, amicorum opera accepit. Vide Vallam lib. 1. Recrim. in Facium pag. 463. & feqq. Eo potitus quatuor ipsi Invectivarum, five Recriminationum libros oppofuit. Quum autem eos componens videret, multa fibi objici, quae Papiae, Florentiae & Cajetae acciderant, & foli Antonio Panormitae nota erant, ab ipfo etiam haec Facio fuggefta fuiffe, fponte animadvertit. Vide lib. iv. Recrim. in Facium pag. 620. Hanc igitur ob cauffam ejus etiam nomen libri ultimi titulo adjecit, totoque opere profeffus eft, fe non unum Facium, fed fimul etiam focium Panormitam, refellere. Hae funt aculeatae fcriptiunculae, quibus Vallam & Panormitam invicem fe confixiffe ex Jovii E logiis Vir. Doctor. refert Mongitor. in Biblioth. Sicul. in voce Antonius Panormita pag. 58. Alia enim, quibus alter in alterum invectus eft, nullus memorat. Quare addens Mongitorius, utriusque monumenta periiffe, aliquid humani paffus videtur, quum Facii quidem libri, quos fimul cum Panormita in Vallam fcripferat, hodie interciderint; at Vallae Recriminationum in Facium & Panormitam libri fuperfint. Quum autem Facius inter alia Vallae objeciffet, eum apud Regem, quum legeretur, profiteri aufum fuiffe, fe emendaturum omnes depravationes, quae in operibus Livii librariorum vitio ceciderunt; quod nec Aretinum, nec Guarinum, nec

ante

ante eorum aetatem Francifcum Petrarcham, nec multos alios fuae aetatis doctiffimos viros aufos fuiffe Facius adfirmat; huic ejus criminationi refpondens Valla lib. iv. Recrimin. in Facium pag. 601. dicit, codicem Livianum, Petrarchae manu diligentiffime emendatum, qui Neapoli fervatur, utrumque, Facium & Panormitam,vidiffe; Petrarcham vero in nonnullis felicem,in nonnullis lapfum fuiffe,in nonnullis fe remedium non invenire confeffum effe: Guarinum in Livio emendando elaboraffe, Hieronymum ejus filium, patre illo dignum, adfirmare: Leonardum Aretinum id ipfum tentaffe, manum ejus, quae in Livio oftenditur, teftimonio effe: Carolum Cintium, Poggium, Flavium, aliofque multos Florentiae rogatu Cardinalis Columnae, una cum Leonardo, Livium, quatenus potuerunt, emendafle: Poggium dictitare, se quadraginta jam annos emendando Livio, quantum per alias occupationes licet, operam dediffe: ipfos etiam adverfarios, & Jacobum Curlum, communiter codicem regium de bello Punico fecundo, quem ei vir primarius Cofmus Mediceus Florentia dono mifit, emendafle. Vitio igitur vertendum non effe, fe id, quod tot alii, immo ipfi adverfarii, tentarunt, fimiliter tentare aufum fuiffe. Ut autem dijudicari poffet, quinam emendandi Livii partes fufceptas melius egerint, ipfe folus, an adverfarii, licet vel tres, vel plures fuerint, quarto libro Recriminationum inferuit emendationes in fex priores Livii libros de bello Punico fecundo, ac fimul paffim adnotat, utrum, & quomodo adverfarii Livium emendandum effe exiftimaverint, quorum tum emendationes cum fuis comparat. Horum quinque pofteriores lectione pomeridiana in aula Alphonfi recenfenti Panormitae Valla adfuerat,& hinc fententiam ejus de vera Livii lectione noverat. Ultra fextum autem progrediendum non cenfuit, quia nec Panormita ulterius progreffus eft; ne is ingratus poftea alterius laudem fibi vindicaret. Ceterum Valla non omnes, quas ibidem propofuit, emendationes folius feliciffimi ingenii acumini acceptas retulit; fed, ut de vera Livii manu & fcribarum depravatione fibi conftare poffet, nonnumquam etiam alios codices in confilium vocandos ac confulendos cenfuit. Certe quorumdam codicum lectionem memorat ad Livii lib. XXII, cap. XII. §. 4. fimiliter cetera exemplaria, eaque diftinguit a regio, quod Florentiae emendatum eft, ad lib. xxi. cap. LI. §. 2.

Neapoli non tantum his fimultatibus ab aemulis agitatus viciffim eofdem exagitavit, fed etiam inimicorum infidiis in praefentiflimum vitae periculum incidit. Quum enim vir animi acerbioris, & linguae inmodice liberae effet, ac non modo hominum quorumcumque fuo tempore viventium, quorum plerique minus eleganter Latine rudere verius, quam loqui, foliti erant, barbariem paffim feftivis jocis ac falibus inrideret, verum etiam varias cum juris & civilis & canonici, ac praefertim Theologiae do&toribus & Monachis lites exerceret, eorumque ftupendam in difciplina, quam quifque profitebatur, ignorantiam quovis tempore, quavis occafione confpiciendam ac ridendam praebere adfectaret, omnes eos fibi in

***

fer.