malè pugnatum. Quo metu Italia omnis contremuerat. 1 Illique et usque ad nostram memoriam Romani sic habuêre, alia omnia virtuti suæ prona esse; cum Gallis pro salute, a non pro gloriâ certari. Sed postquam bellum in Numidiâ confectum, et Jugurtham Romam vinctum adduci, nunciatum est; Marius consul absens factus est, et ei decreta provincia Gallia: isque Kalendis Januar. magnâ gloriâ consul triumphavit. Ex eâ tempestate spes, atque opes civitatis in illo sitæ erant.

c

b

INTERPRETATIO.

Et Romani, qui illis tempori-alia omnia suæ virtuti prona esse bus vivebant, et usque ad nostram et facilia, at cum Gallis pro salute memoriam, sic animo reputaverunt; certari, non pro gloriâ.

NOTE.

a Non pro gloria.] Quandoquidem de gloriâ cum Gallis non ausi sunt contendere, qui orbis terrarum Domini reliquorum populorum honorem proculcaverant. Illa, Deo adjuvante, nunquam peribit.

b Absens.] Contrà morem.

c Kalendis.] Quo tempore consules ma gistratum inibant.

FINIS BELLI JUGURTHINI.

C. SALLUSTII CRISPI

HISTORIARUM FRAGMENTA.

LIBER I.

b

RES populi R. M. a Lepido, Q. Catulo Coss. ac deinde militiæ et domi gestas composui. Donatus et Pomp. Messalinus. d Cato Romani generis disertissimus multa paucis absolvit. Serv. et Acron.

e Fannius verè.

Victorinus.

Nos in tantâ f doctissimorum hominum copiâ.

Serv.

Neque me diversa pars in civilibus armis movit à vero. Arusianus.

NOTE

aLepido.] Hic est, qui, cùm proscriptos à Syllâ revocare studeret, bellum civile movit, quod penè citiùs oppressum est quàm inciperet.

b Catulo.] Hic incensum capitolium, anno ab urbe conditâ 684, restitutum dedicavit.

detur itaque de Sertorio et Pompeio, item de Mithridate, Tigrane et Lucullo, præcipuè, et iis quæ ab his à Lepidi consulatu ad bellum Catilinarium usque, acta sunt, mentionem fecisse. Quæ verò ex ejus fragmentis hinc inde dissipata, collecta sunt; in tantâ caligine, vix quisquam in locum suum et ordinem possit restituere, neque certè tanti esse judicamus.

d Cato.] Censorinus est.

e Fannius.] Duo fuerunt, quorum Cicero meminit in Bruto.

c Composui.] Donatus sub initium neidos hîc historiam Sallustium cæpisse scribit, et Messalinus hanc vocat Sallustianam periodum. Undè conjicere licet auctorem nostrum, qui se, ab initio belli Catilinarii, res gestas P. Rom. carptim scripturum esse dicit, in eo non persti- f Doctissimorum.] De Calio, Rutilio, tisse; sed postquam de bello scripsisset, Pictore, Quadrigario, Antiate, Sisenna, quod Catilina aliquot annis à Lepidi et Venonio, præcipius ante Sallustium hisCatuli consulatu excitavit; atque eo quod toricis, intelligi volunt; quibus adde Camultò antè eundem consulatum P. Rom. | tonem historicum eximium, ex quo muladversus Jugurtham gesserat: ad histo- ta sumpsisse auctorem nostrum ei etiam riam unâ serie, non interruptè posteris exprobratum est. transmittendam animum adjecisse. Vi.

Nobis primæ dissensiones vitio humani ingenii evenêre: quod, inquies, atque bindomitum, semper in certamine libertatis, aut gloriæ, aut dominationis agit. Prisc.

C

Nam à primordio urbis ad bellum Persi Macedonicum. Idem. Res Romana plurimùm imperio valuit, Ser. Sulpitio et M. Marcello Coss. omni d Galliâ cis e Rhenum, atque inter mare fnostrum, atque Oceanum, nisi quæ à paludibus invia fuit, perdomitâ. Optimis autem moribus, et maximâ concordiâ egit populus Rom. inter secundum atque postremum bellum Carthaginiense. Victorinus et Augustinus.

k

At discordia, et avaritia, atque ambitio, et cætera secundis rebus oririh sueta mala, post Carthaginis excidium maximè aucta sunt. Nam injuriæ validiorum, et ob eas discessio plebis à patribus, aliæque dissensiones domi fuêre jam inde à principio: neque amplius, quàm regibus exactis, dum metus à 11 Tarquinio et bellum grave cum Etruria positum est, æquo et modesto jure agitatum: dein, servili imperio patres plebem exercere; de vitâ atque tergo regio more consulere; agro pellere; et, cæteris expertibus, soli in imperio agere. Quibus sævitiis, et maximè fœnoris onere oppressa plebes, cùm assiduis bellis tributum simul et militiam toleraret, armata montem m sacrum, atque Aventinum, insedit: tumque "Trib. pl. et alia sibi jura paravit. Discordiarum et certaminis utrimque finis fuit secundum bellum Punicum. Augustinus.

INTERPRETATIO.

1 Neque ampliùs Romæ agita- | bellum grave positum est cum Etum est æquo et modesto jure, truriâ, postquam reges pulsi esquàm dum metus à Tarquinio, et sent.

*NOTE.

tractâsse.

a Prime.] De seditionibus videtur a- g Optimis.] Hoc illud est quod dixit in gere, quæ ob fœneratorum potentiam præ- Jugurthâ, senatum et P. Romanum pla cipuè atque potentiorum superbiam, ortæ cidè inter se, modeste que rempublicam sunt. Cæterùm locutus fuerit de primis omninò Romanorum divisionibus, an non, h Sueta.] Ab iis itaque sibi cavendum nostrà parum interest: illud est maximum, esse intelligant qui favente utuntur forquòd nobis verum discordiarum, nostra- tunâ. rum fontem ostendit quem obstruet qui volet et poterit.

b Indomitum.] Id est, quod domari non potest.

c Persi.] A nominativo Perseus: aliâs Perses dicitur, quem regno Macedoniæ Romani spoliaverunt.

d Gallia.] Hinc patet, quod et alii abundè probaverunt, Germaniam veteribus sub Galliâ comprehensam fuisse.

e Rhenum.] Rhenus notissimus hodie Germaniæ fluvius.

f Nostrum] Mediterraneum.

i Tarquinio.] Superbo, scilicet, regum, Romanorum postremo, qui unâ cum filiis adversus Romanos bellum movit, eos manu in regnum reducente Etruscorum rege Porsenâ.

k Etruria.] Italiæ regio ad Urbis Oc

cidum. Hodie Toscane.

Tergo.] Quia verberibus in damnatos sæviebant.

m Sacrum.] Capitolium.

n Trib.] Per quos a potentiorum injuriâ tuta agitarent.

Postquam, remoto metu Punico, simultates exercere vacuum fuit; plurimæ turbæ, seditiones, et ad postremum bella civilia orta sunt: 'dum pauci potentes, quorum a in gratiâ plerique concesserant, b sub honesto patrum, aut plebis nomine dominationes affectabant; bonique et mali cives appellati, non ob merita in rempublicam, omnibus pariter corruptis, sed utì quisque locupletissimus, et injuriâ validior, quia præsentia defendebat, pro bono ducebatur. Ex quo tempore majorum mores, non paulatim, ut anteà, sed torrentis modo, præcipitati adeo juventus luxu atque avaritiâ corrupta est, utì meritò dicatur, genitos esse, qui neque ipsi habere possent res familiares, neque alios pati. Aul. Gellius et Augustinus.

f Igitur venditis proscriptorum bonis, aut dilargitis. Aul. Gellius. Id bellum excitabat & metus Pompeii victoris h Heimpsalem in regnum restituentis. Idem.

Maximèque ferocia regis i Mithridatis in tempore bellaturi. Donatus et Arusianus.

Quin lenones et vinarii, laniique, quorum prætereà vulgus in dies usum habet, pretio compositi. Carisius.

k

Genus armis ferox, et servitii insolitum.

Arusianus.

M. Emilii Lepidi Cos. ad P. R. Oratio contra Sullam.

Clementia, et probitas vestra, Quirites, quibus per cæteras gentas maximi, et clari estis, plurimum timoris mihi faciunt adversus 1tyrannidem L. Sullæ ; ne aut ipsi, nefanda quæ æstimatis, ea parum cre

a In gratiâ.] Arusianus à Sallustio esse quando non probaret Augustinus, res dictum notat concedere in gratiâ. Augus-ipsa satis declararet.

tinus qui fragmentum hoc totum conser- g Metus. Gellius Pompeii metum exvavit, in gratiam concesserunt, scriptum plicat, non quòd ille metueret, sed quòd reliquit.

b Sub honesto.] Patres pro dignitate senatûs, tribuni pro libertate plebis cum contendere videbantur, quisque pro gloriâ suâ certabat.

c Quia præsentia.] Hinc discere possunt qui republice student commoditatibus, quanto cum molimine, quantâque prudentiâ,ex prædonum manibus ea sit retrahenda. d Ex quo tempore.] Hæc cum præcedentibus una serie non refert Augustinus.

metueretur.

.

h Hiempsalem.] Huic Numidiam cum Gætulis Pompeius tradidit, cujus filium Jubam Cæsar profligavit.

i Mithridatis.] Rex fuit Ponti Mithridates, Romanorum acerrimus hostis, usque adeò veneno assuetus, ut eo tandem malè tentatum spiritum, ferro coactus sit expellere.

k Compositi.] Nonius exponit redempti. 1 Tyrannidem.] Dictaturam ante Lepié Præcipitati.] Hunc locum diligenter di consulatum deposuisse Syllam, non est excusisse non pænitebit eos, qui âd reipub-dubium: adeòque de ejus dominatione hîc licæ sedent gubernacula. agitur, quatenus eam per satellites, posito

f Igitur.] De Syllâ hoc loco sermonem nomine tantùm, exercebat.

Ꮓ

e

c

h

1

d

dendo de aliis, circumveniamini: præsertim cùm illi spes omnis in scelere atque perfidiâ sit, a neque se aliter tutum putet, quàm si pejor atque intestabilor metu vestro fuerit; quò captivis libertatis curam miseria eximat: aut si provideritis, in tutandis periculis magis, quàm in ulciscendo, 2 teneamini. Satellites, quidem ejus homines maximi nominis, non minùs optimis majorum exemplis, nequeo satìs mirari, dominationis in vos, servitium suum mercedem dant; et utrumque per injuriam malunt, quàm optimo jure liberè agere: præclara Brutorum atque Æmiliorum et f Lutatiorum proles, geniti ad ea, quæ majores virtute peperêre, subvertenda. Nam quid à 5 Pyrrho, Hannibale, Philippoque et i Antiocho defensum est aliud, quam libertas, et suæ cuique sedes : neu cui, nisi legibus, pareremus? quæ cuncta sævus iste Romulus, quasi ab externis rapta, tenet: non tot exercituum clade, neque consulis, et aliorum principum, quos fortuna belli consumpserat, satiatus; sed tum crudelior, cùm plerosque secundæ res miserationem ex irâ vertunt. Quin solus omnium, post memoriam hominum, supplicia in m post futuros composuit, quis prius injuria quàm vita certa esset: pravissimèque per sceleris immanitatem adhuc tutus fuerit; dum vos, metu gravioris servitii, à repetendâ libertate terremini. Agendum atque obviam eundem est, Quirites, ne spolia vestra penes illum sint: non prolatandum, neque votis paranda auxilia: nisi fortè speratis, per tedium jam, aut pudorem tyrannidis, esse eum per scelus occupata periculosius

INTERPRETATIO.

n

1 Ut miseria adimat vobis capti- | attenti sitis ad vos à periculis libevis curam libertatis.

randos quam ad injurias ulciscen

2 Aut, si provideritis, magis das.