laborantibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire: strenui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur. Petreius ubi videt Catilinam, contra ac ratus 5 erat, magna vi tendere, cohortem praetoriam in medios. hostis inducit eosque perturbatos atque alios alibi resistentis interficit. Deinde utrimque ex lateribus ceteros aggreditur. Manlius et Faesulanus in primis pugnantes 6 cadunt. Catilina postquam fusas copias seque cum paucis 7 relictum videt, memor generis atque pristinae suae dignitatis in confertissumos hostis incurrit, ibique pugnans confoditur. LXI. Sed confecto proelio tum vero cerneres, quanta 1 audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae. Nam fere quem quisque vivos pugnando locum ce- 2 pérat, eum amissa anima corpore tegebat. Pauci autem, 3 quos medios cohors praetoria disiecerat, paulo divorsius, ༤ - providere qui nel senso di 'prevedere e in pari tempo di prov. vedere. exequebatur l'imperfetto indicativo dopo gli infiniti storici vorsari, succurrere ecc., perchè es. so non aggiunge un tratto nuovo alla descrizione, ma tutti li riassume in una sola idea. 5. tendere propr. 'sforzarsi per raggiungere uno scopo'; qui si può tradurre un po' liberamente spiegare la più grande energia'. - cohortem praetoriam cfr. LIX 3 e la nota. - in medios hostis nel centro dell'esercito nemico '.. alios... resistentis sfondato il centro, de' soldati che l'avevano formato restavano solo dei gruppi che combattevano non più in ordinanza, ma sparsi qua e là. - deinde ... aggreditur la coorte pretoria, vittoriosa al centro, si divide in due parti che prendono di fianco (ex lateribus), l'una l'ala destra, l'altra l'ala sini stra dell'esercito di Catilina, mentre queste erano nello stesso tempo assalite di fronte dal resto dell' esercito di Petreio. — 6. in primis 'nelle prime file'.. 7. dignitatis cfr. XXXV. 3 è la nota. LXI. 1. confecto... cerneres queste parole ricordano quelle di Senofonte nella descrizione della battaglia di Coronea (Agesil. II 14): έлɛí γε μὲν ἔληξεν ἡ μάχη, παρῆν δὴ θεάσασθαι... - cerneres cong. potenziale. — 2. vivos (vivus) quantunque non necessario, è aggiunto perchè faccia antitesi ad amissa anima, come pugnando si oppone a corpore e ceperat a tegebat. pugnando dativo per combattere '. 3. quos... disiecerat quelli che formavano il centro dell' ordinanza nemica e che la coorte pretoria aveva disfatti; cfr. paulo divorsius un po' più lontano dal luogo che occupavano LX 5. 7 4 sed omnes tamen advorsis volneribus conciderant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam ha5 buerat vivos, in voltu retinens. Postremo ex omni copia neque in proelio neque in fuga quisquam civis ingenuus. 6 captus est: ita cuncti suae hostiumque vitae iuxta peper7 cerant. Neque tamen exercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat. Nam strenuissumus quisque aut occiderat in proelio aut graviter volneratus 8 discesserat. Multi autem, qui e castris visundi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; 9 fuere item qui inimicos suos cognoscerent. Ita varie per omnem exercitum laetitia maeror, luctus atque gaudia agitabantur. ... nell'ordine di battaglia; cfr. LX 5: alios alibi resistentis. — 4. etiam = etiam tum. ferociam habuerat ferociam habere più che alla lingua letteraria appartiene alla popolare, che del verbo habere faceva un grande abuso. 5. copia si usa spesso al sing. per indicare, in generale, una moltitudine di soldati, non considerata nelle sue tecniche ripartizioni; cfr. LVI 1. 6. iuxta egualmente', ma col senso di sì poco '; cfr. XXXVII 8. 7. neque tamen restrittivo. Senso: certo si era fatta una grande strage delle milizie di Catilina, ma non per questo è da credere che ... ... strenuissumus superlativo arcaico che Sallustio prese da Catone. 8. hostilia=hostium, raro in questo senso; generalmente hostilis si usa in senso morale. alii, pars cfr. II 1 e la nota. 9. laetitia gaudia le quattro parole sono disposte chiasticamente; le prime due indicano sentimenti interiori che si manifestano all' esterno solo involontariamente; le altre due, entrambe al plurale, indicano le manifestazioni esteriori, volontarie e vivaci, del dolore e della gioia. agitabantur si può tradurre 's'avvicendavano '. INDICE DEI NOMI PROPRI Il numero romano indica il capitolo, l' arabico il paragrafo. Aborigenes VI 1. Allobroges XL 1-LII 36 passim ; v. anche Galli. Annius Chilo (Q.) XVII 3; L4. Antonius (C.) XXI 3; XXIV 1; XXVI 1, 4; XXXVI 3; LVI 4; LVII 4, 5; LIX 4. Apulia XXVII 1 ; XXX 2, 3 ; XLII 1; Arretinus ager XXXVI 1. Athenienses II 2; VIII 2, 3; Aurelia v. Orestilla. XVIII 2, 5; XLVII 1; XLVIII 7. Bestia (L. Calpurnius) XVII 3; XLIII 1. Bruttius ager XLII 1. Brutus (Decimus Iunius) XL 5. Caeparius Terracinensis (Q.-) XLVI 3, 4; XLVII 1, 4; LII 34; LV 6. Caesar (C. Iulius) XLVII 4-LIV 4 passim. Caesar (L. Iulius) XVII 1. Capitolium XVIII 5; XLVII 2 Carthago X 1. Catilina (L. Sergius) V 1-LXI 4 passim. Cato (M. Porcius) LII 1; LIII 1, 6; Cicero (M. Tullius) XXII 3-LI 35 passim. Cimbricum bellum LIX 3. Crassus (M. Licinius) XVII 7: XIX 1; XXXVIII 1 ; XLVII 4 ; XLVIII 4, 5, 7, 8, 9. Cyrus (maior) II 2. Etruria XXVII 1; XXVIII 4. Faesulae XXIV 2; XXVII 1 ; XXX 1, 3. 100 INDICE DEI NOMI PROPRI Faesulanus ager XLIII 1. Faesulanus quidam LIX 3; LX 6. Figulus (C. Marcius) XVII 1. Flaccus (L. Valerius) XLV 1; XLVI 6. Flaminius (C.) XXXVI 1. Fulvia XXIII 3, 4; XXVI 3; XXVIII 2. Fulvius Nobilior (M.) XVII 4. Fulvius (A.) senatoris filius XXXIX 5. Furius (P.) L 4. Gabinius Capito (P.) XVII 4; XL 6; XLIII 2; XLIV 1; XLVÌ 3; XLVII 1, 4; LII 34; LV 6. Galli (Allobroges) XLV 3; XLVII 2; Galli (in generale) LIII 3. Gallia XL 2; LVI 4; LVII 3; LVIII 4, 6; Gallia citerior atque ulterior XLII 1, 3; Gallia Transalpina LVII 1. Gallica gens XL 1; Gallorum gens II 24; Gallicum bellum LII 30. Graecia II 2; Graeciae mos LI 39; Graecae litterae XXV 2. Graeci LIII 3. Hispani XIX 5; Hispani equites XIX 3. Hispania citerior XIX 1; XXI 3; Lacedaemonii II 2; LI 28. Lentulus Sura (P.) XVII 3-LVIII 4 passim. Lentulus Spinther (P.) XLVII 4. Lepidus (M.' Aemilius) XVIII 2. Longinus (L. Cassius) XVII 3; XLIV 1, 2; L 4. Macedonicum bellum LI 5. Manliana castra XXXII 1. Marcius Rex (Q.) XXX 3; XXXII 3; XXXIV 1. Marius (C.) LIX 3. Massilia XXXIV 2. Mauretania XXI 3. Metellus Celer (Q.) XXX 5; XLII 3; LVII 2. Metellus Creticus (Q.) XXX 3. Murena (C. Licinius) XLII 3. Orestilla (Aurelia) XV 2; XXXV 3, 6. Paulus (L. Aemilius) XXXI 4. Petreius (M.) LIX 4; LX 1. Picenus ager XXVII 1; XXX 5; Piso (C. Calpurnius) XLIX 1. Pompeius Rufus (Q). XXX 5. Rhodiorum civitas LI 5. INDICE DEI NOMI PROPRI XXXI 7; LIII 2; populi Romani exercitus XI 6; populi Romani imperium XXXVI 4; populi Komani opes LI 5; populi Romani: senatus XXXIV 1. Saenius (L.) XXX 1. Samnites LI 38. Sanga (Q. Fabius) XLI 4, 5. Silanus (D. Iunius) L 4; LI 16, 18. Sittius Nucerinus (P.) XXI 3. Statilius (L.) XVII 4; XLIII 2; XLIV 1; XLVI 3; XLVII 4; LII 34, LV 6. Sulla (L. Cornelius) V 6; XI 4, 5; XXVIII 4; XLVII 2. Sulla (P. Cornelius) XVIII 2. Sulla (P. Cornelius) Servi filius XVII 3. 101 |