Exercitus
Rom in
Numidia

tur.

publica multo praestat beneficii quam maleficii inmemorem esse: bonus tantum modo segnior fit, ubi neglegas; at malus improbior. Ad hoc, si injuriae non sint, haud saepe auxilii egeas,"

XXXII. Haec atque alia hujuscemodi saepe dicundo Memmius populo Romano corrumpi persuadet, uti L. Cassius, qui tum Praetor erat, ad Iugurtham mitteretur, eumque, interposita fide publica, Romam duceret: quo facilius, indicio regis, Scauri et reliquorum, quos pecuniae captae arcessebant, delicta patefierent. Dum haec Romae geruntur: qui in Numidia relicti a Bestia exercitui praeerant, sequuti morem imperatoris sui, plurima et flagitiosissuma facinora fecere, Fuere, qui auro corrupti elephantos lugurthae traderent; alii perfugas vendere; pars ex pa2 Cassius catis praedas agebant: tanta vis avaritiae in Praetor ad animos eorum, veluti tabes, invaserat. At Iugurtham Cassius Praetor perlata rogatione a C. Memmio, ac perculsa omni nobilitate, ad lugurtham proficiscitur. Ei timido et ex conscientia diffidenti rebus suis persuadet: quoniam se populo Romano dedidisset, ne vim quan misericordiam ejus experiri mallet. tim praeterea fidem suam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat: talis ea tempestate fama de Cassio erat.

mittitur.

Hugurtha cum Cassio Romam

venit.

a. C. 110.

Priva

XXXIII. Igitur fugurtha, contra decus regium, cultu quam maxume miserabili cum U. c. 643 Cassio Romam venit, ac, tametsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat, quae supra diximus, C. Baebium tribunum plebis magna mercede parat, cujus impudentia contra jus et injurias omnis munitus foret. At C. Memmius, advocata

. Baebium Trib. pleb. corrumpit. A. Mem

mio accu

satur.

concione, quamquam regi infesta plebes erat, et pars in vincula duci jubebat, pars, ni socios sceleris sui aperiret, more majorum, de hoste supplicium sumi: dignitati quam irae magis consulens, sedare motus et animos eorum mollire; postremo confirmare, fidem publicam per sese inviolatam fore. Post, ubi silentium coepit, producto Iugurtha, verba facit: Romae Numidiaeque facinora ejus memorat; scelera in patrem fratresque ostendit. Quibus juvantibus, quibusque ministris ea egerit, quamquam in'tellegat populus Romanus, tamen velle manifesta magis ex illo habere. Si vera aperirel: in fide et clementia populi Romani magnam spem illi sitam; sin reticeat: non sociis saluti fore; se suasque spes corrupturum.

XXXIV. Dein, ubi Memmius dicundi C. Brebii finem fecit, et Iugurtha respondere jussus impudentia. est: C. Baebius tribunus plebis, quem pecunia corruptum supra diximus, regem tacere jubet, ac, tametsi multitudo, quae in concione aderat, vehementer accensa, terrebat eum clamore, voltu, saepe impetu atque aliis omnibus, quae ira fieri amat: vicit-tamen impudentia. Ita populus ludibrio habitus ex concione discessit; Iugurthae Bestiaeque et ceteris, quos illa quaestio exagitabat, animi augescunt.

XXXV. Ea erat tempestate Romae Nu- Massiva mida quidam, nomine Massiva, Gulussae Iugurthae filius, Masinissae nepos; qui, quia in dissen- regnum adsione regum lugurthae advorsus fuerat, defectat. dita Cirta et Adherbale interfecto, profagus ex Africa abierat. Huic Sp. Albinus, qui proxumo anno post Bestiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet,

Bomilcar

quoniam ex stirpe Masinissae sit, Iugurtham ob scelera invidia cum metu urgeat, regnum Numidiae ab Senatu petat. Avidus Consul belli gerundi movere quam senescere omnia malebat; ipsi provincia Numidia, Minucio Macedonia evenerat. Quae postquam Massiva agitare coepit, neque Iugurthae in amicis satis praesidii est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat: Bomilcari, proxumo ac maxume fido sibi, imperat, pretio, sicuti multa confecerat, insidiatores Massivae paret, ac maxume occulte; sin id parum procedat, quovis modo Numidam interficiat. Bomilcar mature reMassivam gis mandata exsequitur, et per homines obtruncan- talis negotii artifices itinera egressusque dum curat. jus, postremo loca atque tempora cuncta, explorat; deinde, ubi res postulabat, insi dias tendit. Igitur unus ex eo numero, qui ad caedem parati erant, paulo inconsultius sed Massivam adgreditur, illum obtruncat; ipse deprehensus, multis hortantibus et in primis Albino consule, indicium profitetur. Fit reus magis ex aequo bonoque quam ex jure gentium Bomilcar, comes ejus, qui Romam fide publica venerat. At Iugurtha, manifestus tanti sceleris, non prius omisit contra verum niti, quam animum advortit, supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti esse. Igitur, quamquam in priore actione ex amicis quinquaginta vades dederat, regno magis quam vadibus consulens, clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, veritus, ne reliquos popularis metus invaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumtum foret. Et ipse paucis diebus profectus est, jussus ab Senatu Italia decedere.

1

Sed postquam Roma egressus est: fertur,
saepe eo tacitus respiciens, postremo dixisse:
O URBEM VENALEM ET MATURE PERITURAM,
SI EMTOREM INVENERIT!

lum contra

XXXVI. Interim Albinus renovato bello, Albinus conmeatum, stipendium, aliaque, quae mi- Cos. ad bel litibus usui forent, maturat in Africam por- Iugurthans tare; ac statim ipse profectus est, uti ante proficisci comitia, quod tempus haud longe aberat, tur. armis aut deditione, aut quovis modo, bellum conficeret. At contra Iugurtha trahere omnia, et alias, deinde alias morae caussas facere polliceri deditionem, ac deinde metum simulare; instanti cedere, et paullo post, ne sui diffiderent, instare: ita belli modo, modo pacis mora Consulem ludificare. Ac fuere, qui tum Albinum haud ignarum consilii regis existumarent, neque ex tanta properantia tam facile tractum bellum secordia magis quam dolo crederent. Sed postquam, dilapso tempore, comitiorum dies adventabat: Albinus, Aulo fratre in castris pro Praetore relicto, Romam decessit.

XXXVII. Ea tempestate Romae seditio- Aulus oppinibus tribuniciis atrociter res publica agi- dum Sutbul tabatur. P. Lucullus et L. Annius, tribuni importuno plebis, resistentibus collegis, continuare ma- sidet tempore ob gistratum nitebantur; quae dissensio totius anni comitia impediebat. Ea mora in spem. adductus Aulus, quem pro Praetore in castris relictum supra diximus, aut conficiundi belli, aut terrore exercitus ab rege pecuniae capiundae, milites mense lanuario ex hibernis in expeditionem evocat. Magnis itineribus, hieme aspera, pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant.

Jugurtha
Aulum la-

dificat,

Quod quamquam et saevitia temporis et opportunitate loci neque capi néque obsideri poterat (nam circum murum, situm in pracrupti montis extremo, planicies limosa hiemalibus aquis paludem fecerat): famen aut simulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi potiundi, vineas agere, aggerem jacere, aliaque, quae incepto usui forent, properare,

XXXVIII. At Iugurtha, cognita vanitate atque imperitia legati, subdolus ejus augere amentiam missitare supplicantes legatos; ipse, quasi vitabundus, per saltuosa loca et tramites exercitum ductare; denique Aulum spe pactionis perpulit, uti, relicto Suthule, in abditas regiones sese, veluti cedentem, insequeretur: ita delicta occultiora fore. Interea per homines callidos die noctuque exercitum tentabat: centuriones ducesque turmarum, partim uti transfugerent, corrumpere; alii, signo dato locum uti desererent. Quae postquam ex sententia instruxit: intempesta nocte de inproviso multitudine Numidarum, Castra Ro- Auli castra circumvenit. Milites Romani, inana capit, perculsi tumultu insolito, arma capere alii, alii se abdere, pars territos confirmare, trepidare omnibus locis; vis magna hostium, coelum nocte atque nubibus obscuratum, periculum anceps; postremo, fugere an manere tutius foret, in incerto erat. Sed ex

eo numero, quos paullo ante corruptos diximus cohors una Ligurum cum duabus turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiere ad regem, et centurio primi pili tertiae legionis per munitionem, quam,