Immagini della pagina
PDF
ePub

etiam temporibus illis turbulentum illum quidem civem, sed tamen eloquentem constat fuisse; huic aetati suppares Alcibiades 29 Critias Theramenes. Quibus temporibus quod dicendi genus viguerit, ex Thucydidi scriptis, qui ipse tum fuit, intellegi maxume potest. Grandes erant verbis, crebri sententiis, compressione rerum breves et ob eam ipsam causam interdum subobscuri. Sed ut intellectum est, quantam vim haberet accurata 8 et facta quodam modo oratio, tum etiam magistri dicendi multi 30

κόσμον ἀνελὼν καὶ πρῶτος ἐν τῷ δημηγορεῖν ἀνακραγὼν καὶ περισπάσας τὸ ἱμάτιον καὶ τὸν μηρὸν πατάξας καὶ δρόμῳ μετὰ τοῦ λέγειν ἅμα χρησάμενος τὴν ὀλιγωρίαν τοῦ πρέποντος ἐνεποίησε τοῖς πολιτευομένοις.

29. Alcibiades starb 01.94, 1 (404). Plut. Alcib, 10: ὅτι μὲν δυνατὸς ἦν εἰπεῖν οἵ τε κωμικοὶ μαρτυροῦσι καὶ τῶν ῥητόρων ὁ δυνατώτατος ἐν τῷ κατὰ Μειδίου (145) λέγων τὸν Ἀλκιβιάδην καὶ δεινότατον εἰπεῖν γενέσθαι πρὸς τοῖς ἄλλοις. Εἰ δὲ Θεοφράστω πιστεύομεν, εὑρεῖν μὲν ἦν τὰ δέοντα καὶ νοῆσαι πάντων ἱκανώτατος ὁ Ἀλκιβιάδης, ζητῶν δὲ μὴ μόνον, ἃ δεῖ λέγειν, ἀλλὰ καὶ ὡς δεῖ τοῖς ὀνόμασι καὶ τοῖς δήμασιν, οὐκ εὐπορῶν δὲ πολλάκις ἐσφάλλετο καὶ μεταξὺ λέγων ἀπεσιώπα καὶ διέλειπε λέξεως διαφυγούσης αὐτὸν ἀναλαμβάνων και διασκοπούμε

νος.

Critias, Mitglied der oligarchischen Regierung der Dreissig Ol. 94, 1 (404), ein Mann von feiner und vielseitiger Bildung, als Dichter gerühmt, wie als Redner. Hermogen. de form. II, 10: ἔστι σεμνὸς μὲν παραπλησίως τῷ Αντιφῶντι καὶ διηρμένος πρὸς ὄγκον καὶ τὰ πολλὰ λέγων ἀποφαντικῶς, καθαρώτερος δὲ τὴν λέξιν καὶ σαφὴς ἅμα τῷ μεγέθει καὶ εὐκρινής.

Theramenes, wegen seines Wankelmuths ὁ κόθορνος genannt, starb unter den Dreissig. Thucyd. VIII, 68: ἀνὴρ οὔτε εἰπεῖν οὔτε γνῶναι ἀδύνατος.

sent. Von denselben sagt Cicero

de orat. III, 22, 93: subtiles acuti breves, sententiis magis quam verbis abundantes.

compress. Wie es de fin. II, 6, 17 heisst compressius loqui, so hier genauer, dass Kürze durch Zusammendrängen des wirklichen Inhalts bewirkt wird.

subobsc. Vom Thucydides heisst es or. 9, 30: ipsae illae contiones ita multas habent obscuras abditasque sententias, vix ut intellegantur.

30. facta 'bearbeitet', mit Kunst nämlich, wie man factum argentum sagt, und Horaz (sat. I, 10, 58) facti versus kunstmässig': Daber verbindet Cicero (de orat. I, 14, 63. III, 48, 184) facere et polire orationem. vgl. π. ὕψ. 8 ἡ τροπικὴ καὶ πεποιημένη λέξις. Aristot. rhet. III, 2 διπλοῖς ὀνόμασι καὶ πεποιημέ νοις ὀλιγάκις καὶ ὀλιγαχοῦ χρηστέον. Auch quodam modo in einer gewissen Weise, die nicht näher bezeichnet wird, die aber ihre bestimmte Eigenthümlichkeit bat', ist mit einem ähnlichen Nachdruck gesagt, 149. de or. III, 48, 184: facta et polita quodam modo oratio.

Die von Cicero genannten Sophisten stellt auch Quintilian III, 1, 8 zusammen, vgl. 292. Sie sind in der Geschichte der griechischen Cultur und Litteratur eine interessante Erscheinung, und eine wichtige Uebergangsperiode wird besonders durch sie hervorgerufen. Sie verbreiten zuerst dialectische Gewandheit und kunstreiche Darstellung in Schrift und Rede in weiteren Kreisen, indem sie die Anfänge der Sprachforschung und Rhetorik begründeten.

subito exstiterunt. Leontinus Gorgias, Thrasymachus Calchedonius, Protagoras Abderites, Prodicus Ceus, Hippias Eleus aliique multi temporibus eisdem docere se profitebantur arrogantibus sane verbis, quemadmodum causa inferior ita enim loque31 bantur dicendo fieri superior posset. His opposuit sese Socrates, qui subtilitate quadam disputandi refellere eorum instituta solebat. Huius ex uberrumis sermonibus exstiterunt doctissumi viri; primumque tum philosophia, non illa de natura, quae fuerat antiquior, sed haec, in qua de bonis rebus et malis deque hominum vita et moribus disputatur, inventa dicitur. Quod quoniam genus ab hoc quod proposuimus abhorret, philosophos aliud in tempus reiciamus, ad oratores, a quibus digressi sumus, 32 revertamur. Exstitit igitur iam senibus illis, quos paulo ante

Aber sie haben es nicht über eine blendende Virtuosität gebracht, die ihnen Beifall und Geld einbrachte. Fast alle finden ihren Mittelpunkt in Athen, und sie bilden daher ein wichtiges Element der attischen Bildung.

Gorgias kam Ol. 88, 2 (427) nach Athen, als Gesandter seiner Vaterstadt Leontini. Er war Philosoph, Schüler des Empedokles, aber vorzugsweise Redner und erregte durch seine schmuckreiche Darstellung ausserordentlichen Enthusiasmus.

Thrasymachus, als Dialektiker und Rhetoriker gerühmt.

Calch. Die Stadt heisst auf den Münzen Καλχηδών, auf Inschriften ausnahmsweise auch Χαλκηδών.

Protagoras war ebenfalls Philosoph, und schloss sich an Herakleitos an. Er erfand die λόγοι ἐριστιzoí, indem er zuerst behauptete: δύο λόγους εἶναι περὶ παντὸς πράγματος ἀντικειμένους ἀλλή λοις, schrieb åuch eine τέχνη έριστικῶν, und führte die θέσεις ein (quaestiones infinitas, quae remotis personis et locis et temporibus in utramque partem tractantur, Quint. III, 5, 5); auch wandte er besondere Aufmerksamkeit, auf die Sprache (ὀρθοεπεία).

Prodicus, berühmt

besonders

durch seinen Vortrag 'Herakles am Scheidewege', (Xen. mem. II, 1, 21) hatte mehr eine ethische Richtung; doch war sein Vortrag περὶ ὀρθότης τος ὀνομάτων gesucht und mit 50 Drachmen bezahlt.

Hippias, ausgezeichnet durch vielfache, auch technische Kenntnisse, welche er mit grosser Eitelkeit zur Schau trug.

infer. Arist. rhet. II, 24: zaì vTÒ τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν τοῦτ ̓ ἐστίν. καὶ ἐντεῦθεν ἐδυσχέ ραινον οἱ ἄνθρωποι τὸ Πρωταγό Qov inάyyɛkua. Aristoph. nubb. 113 ff:

εἶναι παρ ̓ αὐτοῖς φασιν ἄμφω τω λόγω,

τὸν κρείττον, ὅστις ἐστί, καὶ τὸν ἥττονα. τούτοιν τὸν ἕτερον τοῖν λόγοιν, τὸν ἥττονα, νικᾶν λέγοντα φασι τἀδικώτερα. 31. instituta. zu 119.

sermonibus, weil die Gesprächsform der Sokratischen Philosophie eigenthümlich ist.

de natura, hauptsächlich der ionischen Philosophen (φυσιολογία) tuscc. V, 4, 10: Socrates primus philosophiam devocavit e caelo et in urbibus collocavit et in domus etiam introduxit et coegit de vita et

diximus, Isocrates, cuius domus cunctae Graeciae quasi ludus quidam patuit atque officina dicendi; magnus orator, quamquam forensi luce caruit intraque parietes aluit eam gloriam, quam nemo meo quidem iudicio est postea consecutus. Is et ipse scripsit multa praeclare et docuit alios; et cum cetera melius quam superiores tum primus intellexit, etiam in soluta oratione, dum versum effugeres, modum tamen et numerum quendam oportere servari. Ante hunc enim verborum quasi structura et 33 quaedam ad numerum conclusio nulla erat, aut, si quando erat, non apparebat eam dedita opera esse quaesitam, quae forsitan laus sit, verum tamen natura magis tum casuque nonnumquam quam aut ratione aliqua aut observatione fiebat. Ipsa enim na- 34 tura circumscriptione quadam verborum comprehendit concluditque sententiam; quae cum aptis constricta verbis est, cadit etiam plerumque numerose. Nam et aures ipsae quid plenum, quid inane sit iudicant, et spiritu quasi necessitate aliqua ver

moribus rebusque bonis et malis quaerere. acad. I, 4, '15.

32. Isocrates, geb. Ol. 86, 1 (436), starb nach der Schlacht bei Chaeronea Ol. 110, 3 (338).

offic. orat. 13, 40: cum doceret eos, qui partim in dicendo partim in scribendo principes exstiterunt, domus eius officina habita eloquentiae est. de or. II, 22, 94: cuius e ludo tamquam ex equo Troiano meri principes exierunt.

luce. Die Ausdrücke lux und umbra, vom Kampfplatz und der Palästra entlehnt, werden häufig auf Schule und praktisches Leben angewandt. 37.

primus. Cicero legt hier kein besonderes Gewicht darauf, dass vor Isocrates namentlich Thrasymachus ähnliche Bestrebungen gezeigt hatte. or. 52, 175.

intellexit. Ioann. Sicel. VI p. 165 f.: ὡς καὶ ̓Ισοκράτης· “ὅλως δὲ ὁ λόγος μὴ λόγος ἔστω, ξηρὸν γάρ, μηδὲ ἔμμετρος, καταφανές γάρ, ἀλλὰ μεμίχθω παντὶ ῥυθμῷ”.

modus ist das Maass (uéroov), auf welchem der Takt (numerus, évðuós) der kunstmässig geordneten Wörter beruht.

Brutus. 3. Aufl.

[ocr errors]
[blocks in formation]

conclusio, die Abrundung zu einem Ganzen innerhalb übersichtlicher Grenzen, hier die rhythmische Gliederung der Periode. 274. de orat. II, 8, 34: quod carmen artificiosa verborum conclusione aptior (inveniri potest)? or. 5, 20: horrida oratione neque perfecta neque conclusa. 58, 177: aliquid concluse apteque dicere. Hor. sat. I, 4, 40: concludere versum.

laus. Wenn die vollendete Kunst zur Natur wird, so hat sie ihr höchstes Ziel erreicht; weit entfernt davon aber ist es, wenn der Zufall etwas gelungenes entstehen lässt, das auf solches Lob keinen Anspruch hat.

34. Aehnlich spricht Cicero sich aus orat. 58, 177 f.

3

borum comprehensio terminatur; in quo non modo defici, sed 9 etiam laborare turpe est. Tum fuit Lysias, ipse quidem in causis 35 forensibus non versatus, sed egregie subtilis scriptor atque elegans, quem iam prope audeas oratorem perfectum dicere. Nam plane quidem perfectum et cui nihil admodum desit Demosthenem facile dixeris. Nihil acute inveniri potuit in eis causis quas scripsit, nihil ut ita dicam subdole, nihil versute, quod ille non viderit; nihil subtiliter dici, nihil presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil contra grande, nihil incitatum, nihil ornatum vel verborum gravitate vel sententiarum, quo 36 quicquam esse elatius. Huic Hyperides proxumus et Aeschines fuit et Lycurgus et Dinarchus et is, cuius nulla exstant scripta, Demades aliique plures. Haec enim aetas effudit hanc copiam; et, ut opinio mea fert, sucus ille et sanguis incorruptus usque ad hanc aetatem oratorum fuit, in qua naturalis inesset, non fucatus 37 nitor. Phalereus enim successit eis senibus adulescens, eruditissumus ille quidem horum omnium, sed non tam armis institutus quam palaestra; itaque delectabat magis Athenienses quam in

comprehensio. 96. 140. 162. 274. 327. or. 61. 204: in circuitu illo, quem Graeci лερíodov, nos tum ambitum tum circuitum tum comprehensionem aut continuationem aut

circumscriptionem dicimus.

35. Lysias, geb. O1. 80, 2 (459), starb Ol. 100, 2 (379). Vgl. 48. 63 f.

Demosthenes, geb. Ol. 98, 4 (385), starb Ol. 114, 3 (321).

nihil. Bemerkenswerth ist die Fülle und Feinheit in der Wahl der Ausdrücke.

subdole, kein ganz edler Ausdruck. Dion. Hal. de Isaeo 4: ¿uoì γοῦν οἱ μὲν Ισαίου τε καὶ Δημοσθένους λόγοι καὶ περὶ ἀληθείας ὕποπτοι δοκοῦσιν εἶναι τῆς πολλῆς ἐπιτεχνήσεως ἕνεκα.

verborum gravitate. 221. 265. 36. Sämmtliche Redner sind Demosthenes Zeitgenossen.

nulla scripta. Ein längeres Fragment unter dem Namen des Demades ist auf uns gekommen.

copiam. Quint. X, I, 76: sequitur oratorum ingens manus, cum decem simul Athenis una aetas tu

lerit. Dieser Kanon der zehn attischen Redner scheint in den Rhetorenschulen in Rom bald nach Cicero festgestellt zu sein.

sucus et sanguis. ad Att. IV, 16, 10: amisimus omnem non modo sucum ac sanguinem, sed etiam colorem et speciem pristinae civitatis. 68. 283. Sehr häufig wird die Beredsamkeitals Person und mit einem Körper versehen dargestellt und dieser Vergleich nach den verschiedensten Seiten gewandt. Vgl. 64.

in qua ist nicht genau gesprochen, denn man kann der aetas keinen fucatus nitor zuschreiben; Cicero hat den allgemeinen Begriff im Sinne, der in aetas oratorum liegt.

37. Demetrius aus Phaleron, auch sonst schlechthia Phalereus genannt (orat. 26, 94), Peripatetiker und Redner, verwaltete unter Cassander Ol. 115, 4-118, 2 (317307) Athen, wurde vertrieben und starb 01. 124, 2 (283) in Oberägypten. 285.

pal. So sind palaestra und forum gegenübergestellt de orat. I, 18, 81. or. 13, 42.

flammabat. Processerat enim in solem et pulverem, non ut e militari tabernaculo, sed ut e Theophrasti doctissumi hominis umbraculis. Hic primus inflexit orationem et eam mollem tene- 38 ramque reddidit et suavis, sicut fuit, videri maluit quam gravis, sed suavitate ea, qua perfunderet animos, non qua perfringeret, tantum ut memoriam concinnitatis suae, non, quemadmodum de Pericle scripsit Eupolis, cum delectatione aculeos etiam relinqueret in animis eorum, a quibus esset auditus.

Videsne igitur, vel in ea ipsa urbe, in qua et nata et alta sit 10 eloquentia, quam ea sero prodierit in lucem? Si quidem ante So- 39 lonis aetatem et Pisistrati de nullo ut diserto memoriae proditum est. At hi quidem, ut populi Romani aetas est, senes, ut Atheniensium saecla numerantur, adulescentes debent videri; nam etsi Servio Tullio regnante viguerunt, tamen multo diutius Athenae tum erant quam est Roma ad hodiernum diem. Nec tamen dubito, quin habuerit vim magnam semper oratio. Neque enim iam 40 Troicis temporibus tantum laudis in dicendo Ulixi tribuisset Ho

solem. 32. Dagegen heisst es von ihm de legg. III, 6, 14: a Theophrasto Demetrius ille Phalereus mirabiliter doctrinam ex umbraculis eruditorum otioque non modo in solem atque in pulverem, sed in ipsum discrimen aciemque produxit, weil er selbst an der Spitze des Staates stand.

Theophrastus hat sich viel mit der Theorie der Beredsamkeit beschäftigt und eine Reihe von Schriften darüber verfasst.

38. inflexit, 'schwächen', weil nur das Weiche, Nachgiebige sich biegen lässt. In demselben Sinne sagt Quintilian (X, 1, 80) von Demetrius: primus inclinasse eloquentiam di

citur.

perfundere, 'durchströmen' (188). perfringere bezeichnet das Eindringen ins Innere, so dass meistens ein Widerstand zu besiegen ist. orat. 27, 97: oratio modo perfringit modo irrepit in sensus. Dass auch die suavitas nicht ohne Kraft gedacht werden könne, zeigt 44.

tantum ut. p. Flac. 28, 66: summissa voce agam, tantum ut iudices audiant.

Eupolis hatte in der Komödie Anuo von Perikles gesagt (fr. 6, 94):

Κράτιστος οὗτος ἐγένετ ̓ ἀν

θρώπων λέγειν·

ὁπότε παρέλθοι δ ̓, ὥσπερ
ἀγαθοὶ δρομῆς
ἐκ δέκα ποδῶν βρει λέγων
τοὺς ῥήτορας.

Β. ταχὺν λέγεις μέν, πρὸς δέ γ'
αὐτοῦ τῷ τάχει

Πειθώ τις ἐπεκάθιζεν ἐπὶ
τοῖς χείλεσιν.

οὕτως ἐκήλει, καὶ μόνος τῶν ῥητόρων

τὸ κέντρον ἐγκατέλειπε τοῖς ἀκροωμένοις.

39. prodierit. Cicero mag an eine Jungfrau gedacht haben. 330.

Servio Tullio regnante 176-219 (578-535) O1. 50, 3-61, 2.

40. Homerus II. г, 221 ff.
ἀλλ' ὅτε δὴ ῥ ̓ ὄπα τε μεγάλην
ἐκ στήθεος ἵει,
καὶ ἔπεα νιφάδεσσιν ἐοικότα
χειμερίησιν,
οὐκ ἂν ἔπειτ' Ὀδυσῆν γ' ἐρίσ
σειε βροτὸς ἄλλος.
τοῖσι δὲ Νέστωρ;

II. A, 247 ff.:

« IndietroContinua »