proderet. 4. Ad hoc, collegam suum Antonium pactione provinciæ perpulerat, ne contra rempublicam sentiret; circum se præsidia amicorum atque clientium occulte habebat. 5. Postquam dies comitiorum venit, et Catilinæ neque petitio neque insidiæ, quas consulibus in Campo fecerat, prospere cessere, constituit bellum facere, et extrema oinnia experiri, quoniam quæ occulte tentaverat, aspera fœdaque evenerant.

XXVII.—1. Igitur C. Manlium Fæsulas atque in eam partem Etruriæ, Septimium quemdam, Camertem, in agrum Picenum, C. Julium in Apulia dimisit; præterea alium alio, quem ubique opportunum sibi fore credebat. 2. Interea Romæ multa

he began simul molin: consuli insidias tendere, parare incendia, opportuna loca armatis hominibus obsidere ipse cum telo esse, item alios jubere: hortari, uti semper intenti paratique essent: dies noctesque festinare, vigilare, neque insomniis, eque labore fatigari. 3. Postremò, ubi multa agitanți nihil procedit, fursus intempestā nocte conjuraationis principes convocat per M. Porcium

se

4. ibique, multa de ignavia eorum questus, docet se
Manlium præmisisse ad eam multitudinem, quam
The bind for goed avet
ad capiunda arma paraverat; ítem alios in alia loca
opportuna, qui initium belli facerent; seque ad
exercitum proficisci cupere, si priùs Ciceronem
oppressisset: eum suis consiliis

XXVIII.-I. Igitur, perterritum obficere.

ac dubitantibus ceteris, C. Cornelius, eques Romanus, operam suam pollicitus, et cum eo L. Vargunteius, senator,

appointed

onere.

constituere ea nocte paulo pòst cum armatis hominibus * * * sicuti salutatum introire ad Cicerddenly ac de improviso domi suæ imparatum 2. Curius, ubi intellegit quantum periculi consuli impendeat, propere per Fulviam dolum, qui parabatur, enuntiat. 3. Ita illi, janua prohibiti, had undertakin tantum facinus frustra susceperant.

4. Interea Manlius in Etruria plebem sollicitare, egestate simul ac dolore

cupidam, quòd Sullæ domination

novarum rerum

agros bonaque

obber. of wen

omnia amiserat; præterea latrones cujusque generis, quorum in ea regione magna copia erat; nonnullos ex Sullanis colonis, quibus lubido atque luxuria ex magnis rapinis nihil reliqui fecerant. XXIX.

left

nothing.

were told

Ea quum Ciceroni nuntiarentur,

ancipiti malo permotus—quòd

insidiis privato consilio longiùs the

urbem ab

poterat, neque

exercitus Manlii quantus, aut quo consilio foret, satis compertum habebat—rem ad senatum refert jam antea volģi rumoribus exagitatum. 2. quod plerumque in atroci negotio solet, senatus into an Itaque, decrevit, darent operam consules, ne quid respublica detrimenti caperet. 3. Ea potestas per senatum more Romano magistratui maxuma permittitur; exercitum parare, bellum gerere, coërcere omnibus modis socios atque civīs; domi militiæque imperium line populi atque judicium summum habere: aliter, jussu, nulli earum rerum consuli jus est.

XXX.-I. Post paucos dies L. Sænius, senator, in senatu literas recitavit, quas Fæsulis adlatas sibi dicebat; in quibus scriptum erat, C. Manlium arma

cepisse cum magnā multitudine ante diem vi. Kalendas Novembris. 2. Simul, id quod in tali re solet, alii alii portenta atque prodigia nuntiabant ; conventus fieri, arma portari, Capuæ atque in Apulia servile bellum moveri. 3. Igitur, senati

decreto, Q. Marcius Rex Fæsulas, Q. Metellus Creticus in Apuliam circumque loca, missi—ii utrique ad urbem imperatores erant, 4. impediti ne triumpharent calumnia paucorum, quibus omnia honesta atque inhonesta vendere mos erat-5. sed prætores, Q. Pompeius Rufus Capuam, Q. Metellus Celer in agrum Picenum; iisque permissum, uti pro tempore atque periculo exercitum compararent. 6. Ad hoc, si quis indicavisset de conjuratione, quæ contra rempublicam facta erat, præmium servo libertatem et sestertia centum; libero impunitatem ejus rei, et sestertia ducenta; 7. itemque, uti gladiatoriæ familiæ Capuam et in cetera municipia distribuerentur pro cujusque opibus; Romæ per totam urbem vigiliæ haberentur, iisque minores magistratus præessent.

XXXI. 1. Quibus rebus permota civitas, atque immutata urbis facies: ex summā lætitia atque lascivia, quæ diuturna quies pepererat, repente omnīs tristitia invasit : festinare, trepidare; neque loco nec homini cuiquam satis credere; 2. neque bellum gerere, neque pacem habere; suo quisque metu pericula metiri. 3. Ad hoc, mulieres, quibus, reipublicæ magnitudine, belli timor insolitus incesserat, adflictare sese ; manūs supplices ad cœlum tendere; miserari parvos liberos; rogitare; omnia

pavere; superbia atque deliciis omissis, sibi patriæque diffidere.

4. At Catilinæ crudelis animus eadem illa movebat, tamen etsi præsidia parabantur, et ipse lege Plautiã interrogatus ab L. Paullo. 5. Postremò, dissimulandi causa atque sui expurgandi, sicuti jurgio lacessitus foret, in senatum venit. 6. Tum M. Tullius consul, sive præsentiam ejus timens sive irā commotus, orationem habuit luculentam atque utilem reipublicæ; quam postea scriptam edidit. 7. Sed, ubi ille adsedit, Catilina, ut erat paratus ad dissimulanda omnia, demisso voltu, voce supplici postulare a Patribus cœpit ne quid de se temere crederent: ea familia ortum, ita ab adolescentia vitam instituisse, ut omnia bona in spe haberet : ne æstumarent sibi patricio homini, cujus ipsius atque majorum plurima beneficia in plebem Romanam essent, perditā republică opus esse, quum eam servaret M. Tullius, inquilinus civis urbis Romæ. 8. Ad hoc maledicta alia quum adderet, obstrepere omnes, hostem atque parricidam vocare. 9. Tum ille furibundus: “Quoniam quidem circumventus," inquit, "ab inimicis præceps agor, incendium meum ruinā restinguam."

XXXII-1. Dein se ex curia domum proripuit. Ibi multa secum ipse volvens, quòd neque insidia consuli procedebant, et ab incendio intellegebat urbem vigiliis munitam, optumum factu credens exercitum augere ac, priùs quàm legiones scriberentur, antecapere quæ bello usui forent; nocte intempesta cum paucis in Manliana castra profectus

est. 2. Sed Cethego atque Lentulo, ceterisque quorum cognoverat promptam audaciam, mandat, quibus rebus possent, opes factionis confirment, insidias consuli maturent, cædem, incendia, aliaque belli facinora parent: sese propediem cum magnɩ exercitu ad urbem accessurum.

XXXIII. 1. Dum hæc Romæ geruntur, C. Manlius ex suo numero ad Marcium Regem mittit, cum mandatis hujuscemodi: 2. "Deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contra patriam cepisse, neque quò periculum homini faceremus, sed uti corpora nostra ab injuria tuta forent; qui miseri, egentes, violentia atque crudelitate feneratorum plerique patriæ, sed omnes famā atque fortunis, expertes sumus: neque cuiquam nostrum licuit, more majorum, lege uti neque, amisso patrimonio, liberum corpus habere; tanta sævitia feneratorum atque prætoris fuit. 3. Sæpe majores vostrum, miseriti plebis Romanæ, decretis suis inopiæ opitulati sunt: ac novissume, memoriā nostrā, propter magnitudinem æris alieni, volentibus omnibus bonis, argentum ære solutum est. 4. Sæpe ipsa plebes, aut dominandi studio permota, aut superbia magistratuum, armata a patribus secessit. 5. At nos non imperium neque divitias petimus, quarum rerum causā bella atque certamina omnia inter mortalis sunt, sed libertatem, quam nemo bonus, nisi cum animā simul, amittit. 6. Te atque senatum obtestamur consulatis miseris civibus; legis præsidium, quod iniquitas prætoris eripuit, restituatis: neve nobis eam necessitudinem im