tur Carthaginem, et bellum indicunt. 19. Perversa Pœnorum disceptatio de fœderum jure et violatione. Legati Rom. ab Carthagine in Hispaniam trajiciunt, multosque trans Iberum populos in societatem perliciunt; sed a Volcianis aliisque haud benigne excipiuntur. 20. Iidem animos Gallorum, ab Hannibale jam præoccupatos, frustra solicitant, nec nisi a Massiliensibus grata ferunt responsa. 21. Hannibal, Carthagine nova bybernans, Hispani generis militibus commeatum dat, et Gades profectus tum vota exsolvit Herculi, tum novis se obligat. Inde supplementum exercitus ex Africa petit, eodemque mittit Hispanorum ferme XVI. millia, 17. Hasdrubali fratri Hispàniam provinciam, et tam copias, maxime Africas, quam classem dat. Tum ex hybernis movet, et in quiete videt juvenem divina specie, qui se ab Jove dicit ducem ipsi in Italiam missum. 23. Hoc visu lætus exercitum (90. millia peditum et 12. m. equitum) Iberum traducit, et, subactis Ilergetibus, Bargusiis, Ausetanis, Lacetanisque, Hispaniæ cis Iberum præficit Hannonem; multos vero Hispanos, quos militia sentit gravari, domos remittit. 24. Pyrenæum transgreditur, donisque capit regulos Gallorum. 25. Ejus ope freti Boii et Insubres agros Placentiæ Cremonæque, coloniarum Rom. infestant, et Mutinam obsident. Adversus eos male rem gerit L. Manlius prætor; 26. cui C. Atilius prætor Roma auxilio mittitur. Scipio consul Massiliam pervenit, vixdum satis credens, Hannibalem superasse Pyrenæos montes. Is vero, jam in Volcarum progressus agrum et ad ripam Rhodani, naves undique contrahendas fabricandasque curat. 27. Præmittit Hannonem cum parte exercitus insciis Gallis, qui adversam obtinebant ripam, et mox ipse reliquas copias 28. atque elephantos Rhodanum trajicit. 29. Interim 500. Numidæ, ad castra Romana missi, occurrunt 300. equitibus Rom. ad exploranda omnia a Scipione præmissis, et ab his pugna atroci vincuntur. Hannibal, incertus, utrum revertatur an ire pergat, ad cœptum in Italiam iter continuandum inclinatur consiliis et pollicitationibus legatorum Boiorum regulique Magali. 30. Itaque varie militum versat animos castigando adhortandoque. 31. Tum mediterranea Galliæ petit, et ab Allobrogibus, postquam certamina eorum, arbiter regni factus, sedavit, copia rerum omnium, maxime vestium, adjuvatur. Inde per Tricastinorum Vocontiorumque agros tendit in Tricorios, et Druentiam trajicit, qui omnium Galliæ amnium difficillimus transitu est.

32. Scipio, desperans, se hostes tantum prægressos assecuturum, Co. fratrem cum maxima copiarum parte in Hispaniam mittit adversus Hasdrubalem, et cum exigua manu Genuam repetit, eo, qui circa Padum erat, exercitu Atilii et Manlii Italiam defensurus, occursurusque Pœno ab Alpibus descendenti. Hannibal pervenit ad Alpes, et Gallos ad visenda loca præmittit. 33. 34. Erigit agmen in primos montis clivos, conflictans cum montanis et iniquitate locorum. 35. 36. Nono die in jugum ejus evadit, et degreditur in vias præcipites, angustas, lubricas, præalta nive et levi infra glacie obtectas. 37. Inde rupem, per quam unam via est, torridam incendio, infusoque aceto putrefactam, pandit ferro, et tandem ad planum descendit. 38. In Taurinis degreditur in Italiam, ingenti numero hominum jumentorumque amisso. 39. Scipio, cum Pisas navibus venisset,

exercitumque accepisset a Manlio et Atilio tironem, occupat Padum trajicere, et ad Ticinum amnem movet castra, ubi exercitus Pœnorum Romanorumque jam in conspectu sunt. 40. 41. Adhortatur milites 42-44. Idem facit Hannibal, edito prius certamine captivorum

suos.

montanorum.

45. Scipio Ticinum ponte trajicit, et non longe a Victumulis considet in agro Insubrium, ubi Hannibal castra habet, et præmia suis juratus pronuntiat. 46. Prodigia in castris Rom. et pugna equestris ad Ticinum, in qua superior est Hannibal, et Scipio vulneratus intercursu tum primum pubescentis filii servatur. 47. Romani cis Padum regrediuntur, et perveniunt Placentiam; quo et Pœni contendunt. 48. Galli auxiliares Romanorum ad Panos transfugiunt, et Scipio, Trebiam transgressus, locum, qui prope flumen tutissimus stativis est visus, delectum communit, collegæ adventum opperiens. Nec procul inde Hannibal considet, et proditione capit Clastidium vicum, quo magnum frumenti numerum congesse. rant Romani.

49. 50. Interim Sempronius consul, ab Hierone rege adjutus, circa Siciliam res prospere gerit, et Pœnos mari vincit ad Lilybæum. 51. Tum Melitam capit: sed mox, literis senatus in Italiam revocatus, Sex Pomponio legato et M. Æmilio prætori Siciliam maritimamque Italiæ oram classibus tuendam attribuit; et ipse cum exercitu suo navibus Ariminum, indeque terra ad Trebiam flumen venit. 52. Ibi opem poscentibus Gallis, quorum agros inter Padum et Trebiam Pœni populantur, auxilio mittit equitatum suum, qui prælio cum hostibus commisso superior excedit. 53. Hinc ferocior factus Sempronius, stimulatusque tum propinquo comitiorum tempore, tum spe in se unum vertendæ gloriæ, dum æger esset collega, eo nequicquam dissentiente, pugnam conserere non minus, quam Hannibal, gestit. 54. Mago locum insidiis aptum insidet; Numidæ vero, transgressi Trebiam, obequitando Romanorum castris eos inde eliciunt, ceduntque insequentibus, quibus flumen transeuntibus corpora, non ante curata et gelu rigentia torpent. 55. Pugna ad Trebiam editur. 56. Vincuntur Romani, et duo exercitus consulares Placentiam Cremonamque confugiunt.

57. Romæ trepidatur, creanturque consules C. Flaminius Nepos II. et Cn. Servilius Geminus. Hybernæ expeditiones Hannibalis. 58. Is ad prima veris signa in Etruriam proficiscitur; sed transiturus Apenninum atroci cum tempestate conflictatur, qua ingens hominum, jumentorum, elephantorumque multitudo absumitur. 59. Itaque retro ad Placentiam castra movet, iterumque cum Sempronio confligit et æquo Marte. Tum hic Lucam concedit, et ille in Ligures, qui ei nobiles aliquot Romanos per insidias interceptos tradunt.

60. Dum hæc in Italia geruntur, Cn. Cornelius Scipio in Hispania, orsus a Lacetanis, omnem oram usque ad Iberum fl. Romanæ facit ditionis; Hannonem vincit, vivumque capit cum aliquot principibus; et Scissim expugnat. 61. Hasdrubal non audet ei obviam ire; sed loca, ab illo relicta, Iberum aliquoties transgressus, vastat, et navales Romanorum socios, haud procul Tarracone vagantes, opprimit. Scipio Ilergetes Ausetanos

que, qui ad Pœnos defecerant, subigit, devincitque Lacetanos, auxilium his ferentes.

62. Multa prodigia Romæ aut circa urbem ea hyeme facta et procurata. 63. Flaminius, consul designatus, memor veterum cum Patribus certaminum, priorisque consulatus, quo ob ficta auspicia se abdicare coactus erat, privatus clam in provinciam abit, neque morem gerit senatui, eum revocanti; sed mox Arimini, licet tristi cum omine, magistratum init, acceptisque duabus a Sempronio legionibus totidemque a C. Atilio prætore, eas in Etruriam ducit per Apennini tramites.

1. In parte operis mei licet mihi præfari, quod in principio summæ totius professi plerique sunt rerum scriptores, bellum maxime omnium memorabile,' quæ unquam gesta sint, me scripturum; quod, Hannibale duce, Carthaginiensesa cum populo Romano gessere. Nam neque validiores opibus ullæ inter se civitates gentesque contulerunt arma, neque his ipsis tantum unquam virium aut roboris fuit: et haud ignotas belli artes inter se, sed expertas primo Punico conferebant bello. Et adeo varia belli fortuna ancepsque Mars fuit, ut propius periculum fuerint, qui vicerunt. Odiis etiam prope majoribus certarunt, quam

2

3

1 Memorabile omnium Gronov. Doujat. Crevier.-2' Ita Ms. Harl. et quædam edd. Plerique libri conserebant, quod Bauer in Ind. exponit: adversas opponebant, per eas concertabant, sie versuchten gegen einander. Sed nemo, quod sciam, ita locutus est, et nostra lectio firmatur verbis præc. inter se contulerunt arma.' Sic conserere pugnam et ex propinquo vires suas cum hostium viribus conferre, periculum virium facere cum iis, (sich mit iknen messen,) inf.

NOTE

a Carthaginienses] De Carthagine, a qua Carthaginenses vel Carthaginienses, vide supra, lib. I. c. 27.

b Primo Punico bello] Inchoatum est hoc bellum anno U. C. 489. Coss. Claudio, qui Caudex cognominatus, Cæci fratre, et M. Fulvio Flacco: desiit anno 512. Coss. Q. Lutatio, A. Manlio Torquato iterum: quo tempore pax cum Pœnis facta est. Duravit itaque bellum Punicum primum annos XXII. Dictum autem Punicum

a Carthaginiensibus, qui Tyro Phoniciæ urbe oriundi, Phœnicum seu Pœnorum, aut patria lingua Punicorum, nomen retinuere: nam et hodie Phoenicia vulgo Founiki appellatur. Est autem literæ F, sive Ph, aspiratæ in tenuem P (præsertim apud Orientales) facilis mutatio, et hæc Arabibus ignota. Sic Palæstini Latinis Græcisque, qui in Sacris Literis sunt Philistini.

viribus: Romanis indignantibus, quod victoribas victi ultro inferrent arma: Poenis, quod superbe avareque crederent imperitatum victis esse. Fama etiam est, Hannibalem annorum ferme novem, pueriliter blandientem patri Hamilcari, ut duceretur in Hispaniam, cum, perfecto Africo bello, exercitum eo trajecturus sacrificaret, altaribus admotum, tactis sacris jure jurando adactum, se, cum primum posset, hostem fore populo Romano. Angebant ingentis spiritus virum Sicilia Sardiniaque amissæ: nam et Siciliam nimis celeri desperatione rerum 4 concessam, et Sardiniam inter motum Africæ fraude Romanorum, stipendio etiam insuper imposito, interceptam.

f

"Eo tempore quo Africa in motu erat, et bello agitabatur.

cap. 50. pr.' Rupert.-3 Periculo Gronov. Doujat. Crevier.-4 Vet. lib. apud Sigon. rerum desperatione.-5 Superimposito Gronov. Doujat. Crevier.

NOTE

Patri Hamilcari] Hic Hannibalis pater, Magonis (qui, post captas Syracusas præter arcem, Timoleontis adventu pulsus Sicilia, ob res minus prospere gestas, manus sibi consciverat) filius, neposve, et frater Hasdrubalis fuit natu minor, cognomento Barcas. Ipse Hamilcar bello Punico primo oram Italiæ vastaverat, remque in Sicilia gesserat: sed ad Egates insulas victus navali prælio a Lutatio Catulo, ad pacem cum Romanis satis iniquam compulsus est. Gesta ejus habes apud Cornel. Nepotem.

• Perfecto Africo bello] Carthaginenses, pace cum Romanis composita, externo bello liberati, interno in ipsa Africa laborarunt, a mercenariis militibus, quorum opera usi fuerant, per quinquennium vexati, ex Polyb.

e Tactis sacris] Aris nimirum. Hic enim vetus mos sacrificautium et jurantium.

1 Ingentis spiritus virum] Hamilca

rem.

Sicilia Sardiniaque amissæ] Conditionibus quidem pacis abstinere Sardinia Pœni jubebantur: non tamen, nisi triennio post, eam Romanis cesserunt; idque metu belli, nondum satis firmatis opibus, renovandi; cum negotiatores Romanos mari populati esse incusarentur, auctore Zonara. Sed cum nihilominus Sardi anno U. C. 518. defecissent, auctoribus Pœnis, mox subacti sunt ductu T. Manlii eaque insula prima populi Romani provincia facta est, atque eodem anno clausum, sed brevi postea patefactum, Jani templum. Sicilia universa, nonnisi captis a Marcello Syracusis, redacta est in provincia formam.

h Fraude Romanorum] Videri posset Hamilcaris hæc querela eo niti colore, quasi pacis legibus comprehen sum quidem esset, ut insulis abstine

2. His anxius curis ita se Africo bello, quod fuit sub recentem Romanam pacem, per quinque annos, ita deinde novem annis in Hispania augendo Punico imperio gessit, ut appareret, majus eum, quam quod gereret, agitare in animo bellum, et, si diutius vixisset, Hamilcare duce Poenos arma Italiæ illaturos fuisse, quæ Hannibalis ductu intulerunt. Mors Hamilcaris peropportuna et pueritia Hannibalis distulerunt bellum. Medius Hasdrubal inter patrem et filium octo ferme annos imperium obtinuit, flore ætatis (uti ferunt) primo Hamilcari conciliatus; gener inde ob altam indolem provecto annis ascitus, et, quia gener erat, factionis Barcinæ opibus, quæ apud milites plebemque plus quam modicæ erant, haud sane voluntate principum, imperio potitus. Is, plura consilio, quam vi, gerens, hospitiis 10 regulorum' magis, conciliandisque per

8

6 Malit Sigon. quatuor.-7 Vet. lib. ap. Sigon. ut appareret omnibus majus eum.-8' Ita ex emend. Lips. profecto, profectu, et profectus in Mss. et edd. antt. provectus vel provectior annis (Hasdrubal, scil. cum flos ætatis, quo Hamilcari conciliatus fuerat exoletus, procedentibus annis jam defloruisset) conj. Klock. et Duk.' Rupert. Provecto annis ascitus. Ita dedi cum Gronov. et Drak. e conjectura Lipsii: at in Mss. est profecto vel profectu animi; in nonnullis vero profecto annis; et in edd. profectus animi, ita ut constanter teneatur rò ƒ. Quare in profecto latere aliud puto, et forsan duas voces.'

NOTÆ

rent Pœni, non ut Romani eas sibi haberent. Verum queri potius videtur, quod datis a Lutatio Romano duce conditionibus non stetissent Romani, sed Siciliæ alias addidissent insulas, inque his Sardiniam.

1Stipendio etiam insuper imposito [superimposito] Flor. insuper imposito, id est, imposito ultra summam quam stipulatus fuerat Lutatius, præsentium mille talentorum Euboicorum; deinde, in annos viginti, duorum millium ducentorum annuorum, quibus adhuc adjecta a populo Romano mille talenta. Talentum autem Euboicum, sex millium drachmarum, qualium usus in Euboea insula, tertia parte minus erat talento Attico, nec nisi quatermillenis

drachmis Atticis æstimabatur; unde libras Francicas mille sexcentas non multum ex calculo nostro superabat. Mille igitur ejus generis talenta decies sexies centenis librarum Francicarum millibus ferme responderent: un million six cens mille livres.

Factionis Barcina] Ut Romæ perpetua fere inter plebeios et patricios dissidia erant, ita res Carthaginiensis in duas factiones divisa erat, primatum et plebis, quarum hæc Barcina dicebatur, ab hoc, ni fallor, Hamilcare, cognomine Barca.

1 Hospitiis regulorum] Ita Colbert. cod. melior, ut conjiciebat Turneb. Hospitium sane apud Veteres sanctissinæ atque arctissimæ necessitu.