tor erat, ad Jugurtham mitteretur, eumque interposita fide publica, Romam duceret ; quo facilius indicio regis, Scauri et reliquorum, quos pecuniæ captæ arcessebant, delicta patefierent. Dum hæc Romæ geruntur, qui in Numidia relicti a Bestia exercitui præerant, sequuti morem imperatoris, plurima et flagitiosissuma facinora fecere. Fuere, qui auro corrupti elephantos Jugurthæ traderent: alii perfugas vendere, et pars ex pacatis prædas agebant: tanta vis avaritiæ in animos eorum, veluti tabes, invaserat. At Cassius, perlata rogatione a C. Memmio, ac perculsa omni nobilitate, ad Jugurtham proficiscitur; eique timido et ex conscientia diffidenti rebus suis persuadet, quoniam se populo romano dedidisset, ne vim, quam misericordiam experiri mallet: privatim præterea fidem suam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat talis ea tempestate fama de Cassio erat.

XXXIII. Igitur Jugurtha, contra decus regium, cultu quam maxume miserabili', cum Cassio Romam venit. Ac tametsi in ipso magna vis animi erat; confirmatus ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta gesserat,

2.

III, 7 : « Ejus tribunal, propter nimiam severitatem, scopulus reorum dicebatur. » Nunc patet cur ille potissimum in Numidiam missus fuerit. Quos pecuniæ captæ arcessebant. Quos propter crimen acceptæ a Jugurtha pecuniæ in jus vocabant. 3. Ex pacatis. Sc. regionibus, quæ hostilibus opponuntur. — Vendere... agebant. Similem modorum diversitatem vide, in Catil. XXI, increpat... laudare, admonebat.

4. Perlata rogatione. Accepta a populo lege, quam tulerat Memmius. Legis enim rogatio dicitur, quia rogabatur, seu interrogabatur populus, velletne ac juberet, quod

est, usque ad constitutum finem ferre. De lege ac rogatione, vide Gellium, x, 20.

I.

CAP. XXXIII. Cultu quam maxume miserabili. Qualis solet esse reorum, aut deprecantium, quando misericordiam movere volunt: veste squalida, barba capilloque promissis. En ille qui duos fratres occidit, regnum per scelus occupavit, romanam potentiam, futuri securus, contumaciter elusit!

2 Confirmatus ab omnibus. Hic incipit, quidquid in contrarium disputet Cortius, secunda pars periodi, hæcque verba præcedentibus opponuntur. Nempe jam per se

3

C. Bæbium tribunum plebis magna mercede parat, cujus impudentia contra jus et injurias omnes munitus foret. At C. Memmius, advocata concione, quamquam regi infesta plebes erat, et pars in vincula duci jubebat, pars, ni socios sceleris aperiret, more majorum, de hoste supplicium sumi; dignitati, quam iræ, magis consulens, sedare motus, et animos mollire; postremo confirmare, fidem publicam per sese inviolatam fore. Post, ubi silentium cœpit, producto Jugurtha, verba facit: Romæ Numidiæque facinora ejus memorat ; scelera in patrem fratresque ostendit; quibus juvantibus quibusque ministris egerit, quamquam intelligat populus romanus, tamen velle manifesta magis ex illo habere; si vera aperiret, in fide et clementia populi romani magnam spem illi sitam: sin reticeat, non sociis saluti fore, sed se suasque spes corrupturum. XXXIV. Dein, ubi Memmius dicundi finem fecit, et Jugurtha respondere jussus est, C. Babius tribunus ple

mi habebat; sed insuper confirmatus ab omnibus suorum scelerum ministris (qui docent illum, unius tribuni intercessione,omnibus quæstionibus obviam iri posse), Bæbii præsidium magno pretio comparat.

3. Contra jus et injurias. Non minus contra jus quam contra injurias. Et jus quidem, id est, judicia debitasque suis meritis vices, multo magis quam injurias timebat.

4. Fidem publicam per sese inviolatam fore. Se (Memmium) daturum operam, ut, quantum in se erit, inviolata maneat publica fides, quam Cassius Jugurthæ dederat.

5. Producto Jugurtha. Poterant enim tribuni, quem vellent, in concionem producere, ubi coram populo interrogatus responderet.

6. Roma Numidiæque facinora

ejus. Monet Kunhardt omnem provinciam, h. 1. eodem casu, quo urbium nomina, contra vulgares regu. las, significatam esse; et Cortius, Numidiæ dici pro in Numidia. Exempla profert quum alia, tum hæc: Auct. Bell. Gall. vIII, 1, Ed. nostr. vol. 1, p. 407 : « Cæsaris nostri commentarios rerum gestarum Galliæ, et cet. >> Flor. I, 18: Lucania suprema pugna sub Arusinis, quos vocant, campis. » Claud. Laus Seren. 26: Terræ pelagique labores (sc. ab Ulysse tolerati). » Sed quis non videt, nisi qui grammaticam refingere velit, vocabula Roma Numidiæque, et Galliæ, et Lucaniæ, et ter ræ pelagique, in genitivo esse, non quia nomina locorum sunt, sed quia pendent e vocibus, facinora; rerum gestarum; suprema pugna; labores?

bis, quem pecunia corruptum supra diximus, regem tacere jubet. Ac tametsi multitudo, quæ in concione aderat, vehementer accensa, terrebat eum' clamore, voltu, sæpe impetu atque aliis omnibus, quæ ira fieri amat'; vicit tamen impudentia. Ita populus ludibrio habitus ex concione discessit; Jugurtha Bestiæque et ceteris, quos illa quæstio exagitabat, animi augescunt.

XXXV. Erat ea tempestate Romæ Numida quidam, nomine Massiva', Gulussæ filius, Masinissæ nepos ; qui, quia in dissensione regum, Jugurthæ advorsus fuerat, dedita Cirta, et Adherbale interfecto, profugus ex Africa abierat. Huic Sp. Albinus', qui proxumo anno post Bestiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet, quoniam ex stirpe Masinissæ sit, Jugurthamque ob scelera invidia cum metu urgeat, regnum Numidiæ ab senatu petat. Avidus consul belli gerundi' movere, quam

3

CAP. XXXIV. 1. Terrebat eum. Sc. tribunum. — Impetu. Sic ei minando, ut impetum in eum facturi viderentur.

2. Quæ ira fieri amat. Quæ per iram fieri solent. Quintil. 1x, 3, citat ex Sallustio, ut hellenismi exemplum, vulgus amat fieri. Et quidem apud Græcos verbum qihet sæpe consuetudinem designat. Thucyd. Ι, 81 : οἷον φιλεῖ ἐν τῷ τοιούτῳ riyvoda, sicut amat in tali re fieri. Sed non dixit Sall. quæ in ira fieri amant, Non ergo dictionem græcam ex omni parte imitatus est, neque hic, neque inf. XLI: « «Ea quæ secundæ res amant, lascivia atque superbia incessere.» Non tamen dubitari potest, quin hic consuetudinis notio verbo amat, ut græco que inhæreat. Item Horat. Carm. III, 16:

Aurum per medios ire satellites

6

senescere omnia malebat; ipsi provincia Numidia, Minucio Macedonia evenerat. Quæ postquam Massiva agitare cœpit, neque Jugurtha in amicis satis præsidii est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat; Bomilcari', proxumo ac maxume fido sibi, imperat, pretio, sicuti multa confecerat, insidiatores Massivæ paret, ac maxume occulte : sin id parum procedat, quovis modo Numidam interficiat. Bomilcar mature regis mandata exsequitur : et per homines, talis negotii artifices, itinera egressusque ejus, postremo loca atque tempora cuncta explorat: deinde, ubi res postulabat, insidias tendit. Igitur unus ex eo numero, qui ad cædem parati erant, paullo inconsultius Massivam aggreditur,

5. Minucio Macedonia evenerat. Sorte obvenerat. Hic contra Scordiscos et Triballos Thracas prospere pugnavit; Liv. Epitom. Lxv. Flor. lib. 1, cap. 4.

6. Agitare. De ea re agere, et Numidiæ regnum a senatu petere.

7. Bomilcari. Bomilcar ille postea Jugurtha copiis dux præfuit (infr. XLIX); Jugurtham ad deditionem impulit, suadente Metello ( LXI et LXII ); regem interficere tentavit (LXX ); ipseque, re patefacta, ab eo interfectus est (LXXII). Dignus sane rex, cujus latus ab eo peteretur, per quem ipse cognatum suum necaverat ;

8. Talis negotii artifices. Rem vere dignam notari! In illo terrarum capite, urbe Roma, si cui opus erat insidiatore, sicario, venefico, is certos quosdam homines appellabat; et præsto erant, qui pacta mercede rem susciperent. Habebas Romæ interfectoris, sicut apud nos fabri vel sutoris artificium. Augebat quippe facilitatem patrandi sceleris ingens et in audaciam exercitata servorum gladiatorumque multitudo: præterea impunitas ; quod nullus magistratus erat investigandis delictis et sontibus in judicium sistendis publice præpositus. Non temere enim ad accusandum descendebant privati, nisi propria utilitas aut quærenda fama impelleret. Inde multa obscura et quasi plebeia scelera negligebantur, et silentio tecta præteribant.

illum obtruncat: sed ipse deprehensus, multis hortantibus et in primis Albino consule, indicium profitetur. Fit reus magis ex æquo bonoque, quam ex jure gentium, Bomilcar, comes ejus, qui Romam fide publica venerat. At Jugurtha manifestus tanti sceleris, non prius omisit contra verum niti, quam animum advortit ", supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti esse. Igitur quamquam in priore actione" ex amicis quinquaginta vades dederat ; regno magis, quam vadibus consulens, clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, veritus, ne reliquos populares metus invaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret: et ipse paucis diebus profectus est, jussus ab senatu Italia decedere. Sed postquam

10. Magis ex æquo bonoque. Equum bonumque stricto juri opponitur. Hæc est igitur Sallustii mens : « Quamvis ex stricto gentium jure inviolatus esse debuerit comes ejus, qui Romam fide publica venerat; tamen, æquitate naturali, utpote tanti sceleris auctor, accusatus est. » Et quidem res est sacra jus gentium. Sed eo male se tuetur, qui violavit prior. Nec juris gentium est, quidlibet apud externos impune facere. Jure ergo, si verum vel dissentiente Sallustio dicere licet, non minus quam æquo et bono, in judicium vocabatur Bomilcar. Ceterum hic locus mire torsit quosdam interpretes. Si Gla

«Quamvis Bomilcar, fidei publicæ, qua cum Jugurtha venerat, violator extemplo comprehendi et damnari ex jure gentium deberet; tamen clementer et ex æquo bonoque in eum actum est. Igitur vades accepti, libertasque reo permissa. » Hunc sensum, quem clarius multo quam ipsi auctores expressimus, quis non falsum et longius petitum videt?

II. Animum advortit. Animadvertit. Invidiam facti. Publicam indignationem, tali facto excitatam.

12. In priori actione. Quum primum reus ad dicendam causam vocatus est. - Regno magis quam vadibus consulens. Magis ad id intentus, ne quid de sua in Numidas potentia minueretur, quam ne mulcta damnarentur vades, absente Bomilcare. Sic quinquaginta innocentes, eosque sibi amicos, deserit, ut unum nocentem periculo eripiat. Sed multum intererat Jugurthæ, ut, quæcumque scelera jussisset, iis impunitas in perpetuum