verat. Eodem ferme tempore longiorem Historiam, cui inscribebatur titulus, « Historia rerum in republica romana gestarum, » conscripsit: quo opere quidquid Catilinariam conjurationem inter et Jugurthinum bellum actum erat, continebatur. Sed mutila tantum ejus reliquiæ et aliquot fragmenta supersunt, in quibus digna præcipue memoratu invenias quatuor orationes et duas epistolas, unam Pompeii ad senatum, alteram Mithridatis ad Arsacem. Istis adjutus fragmentis, magna ceteroquin doctrina instructus et mira præditus ingenii sagacitate, vir nunquam satis laudandus De Brosses, res Romæ septimo sæculo gestas perpetua, eaque accuratissima, narratione exsequutus est.

Jam reliquum vitæ Sallustius magnas inter opes circumfusasque delicias traduxit; magnificentissimis ædibus in monte Quirinali ædificatis, ubi et saluberrimus aer, et pulcherrimus urbis patebat aspectus. Simul nobiles istos hortos conserendos curavit, quos jucundissimos in tota urbe veteres memoravere, et mortuo Sallustio habuerunt imperatores; sufficiente gentium omnium dominis ea sede, quæ viri privati fuerat : tanta loci amplitudo, tantus ornatus! Itaque Sallustianis in hortis inventa sunt plurima et pretiosissima artium antiquarum monumenta, quæ huc seu prioris heri seu Cæsarum opes congesserant. Nec minor fuit Sallustio ruri quam in urbe magnificentia. Multa enim prædia et præsertim pulcherrimam villam emit, quam in oppido Tibure XII millibus ab Roma distante Cæsar exstruxerat. Quæ quidem tam effusæ impensæ non argumento sunt Sallustium cum summa innocentia et abstinentia provinciam Africam habuisse; præsertim si narrantibus credere fas est adolescentem eum omnia disperdidisse bona, ita ut ne paternam quidem domum servaverit. Hoc enim ei acerbissimis verbis objicit auctor, quicumque est, hujus in Sallustium declamationis, quam sub Ciceronis nomine. circumferunt.

Sallustius anno U. C. 718 mortuus est, quinquagesimum annum agens, relicta uxore Terentia, quæ deinde Messalæ Corvino celeberrimo oratori nupsit, atque adeo tres maximi fere in illo sæculo ingenii viros habuit conjuges'. Eadem, memorandum longissimi ævi exemplum, quarto etiam marito Vibio Rufo superstes centum et septemdecim vitæ annos exegisse fertur. Tacitus (Ann. III, 30 et passim,) Crispum Sallustium memorat, quem hic noster, sororis suæ nepotem, in gentem suam nomenque adsciverat. Ille, « incolumi Mæcenate proximus, mox præ. cipuus cui secreta imperatorum inniterentur », septimo Tiberiani principatus anno obiit.

Jam, ut ad nostrum redeamus, memoriam Sallustii fama sequuta est, ut præclara de ingenio, ita de moribus turpis et ignominiosa. Et is quidem factiosus et turbarum avidus in tribunatu fuit: an vero tot inquinatus vitiis, tot probris coopertus, quot in eum ingerit Pseudo - Ciceronis declamatio? Id neque affirmare prorsus, neque negare ausim. Ea enim tunc temporis erat publicorum morum fœditas, ut si dempseris quod accusatorie dicentis oratio veritati addere solet, nihil illi exprobretur, quod non et multis aliis, quorum illæsa ad nos fama pervenit, jure potuerit exprobrari? Non igitur mirum adeo fuerit si, acta per luxum et inhonestas voluptates adolescentia, tamen ætate provectior acerbe castigaverit eadem audentes; non mirum si, spoliata, ut plerisque mos erat, provincia, ceteros provinciarum spoliatores justa censura notaverit. Quippe, quum Africam vexaret, divitiarum avidum stimulabat occasio et certa impunitas; quum in legatorum avaritiam inveheretur, apud quiescentem a libidinibus animum valebat veri et recti conscientia. Nec id reticendum est, primum Sallustii famam laceravisse Lenæum istum, ipsi

1. D. Hieronymus, lib. 1 adversus Jovinianum. Vide infra p. XXXI ultimum de Sallustio Testimonium.

infensum, de quo supra memoravimus; et quæ dixerit ille, seu vera, seu falsa, faciliorem apud homines fidem invenisse; insita ingeniis humanis malitia, quæ in eodem homine verba factis, utraque in pravum detorquens, opponere gaudet hinc præconceptam de Sallustio opinionem magis in dies ita invaluisse, ut nunc rem integro judicio perpendere, nemini fere in mentem veniat. An hoc ei in aliquam etiam laudem vertetur, quod cum Catilina non conjuraverit, ardens juventa, cupiditatibus flagrans, inopia perditus? Certe nulla defensio in eo prætermittenda est, in quem nullis probris abstinuerunt. Nobis vero, quibus id tantum de Sallustio superest, unde eum laudemus, satis sit, omissa vitæ inquisitione, mirari quæ scripsit, fugere quæ damnavit, facere quæ præcepit.

Pauca de Sallustiano scribendi genere dicemus; quid enim attinet toties audita decantare? Certiorem, quam nostra verba, fidem habebunt testimonia Veterum, quæ infra subjungentur. Recentiores vero quamplurimi, inter quos eminent (ut de nostratibus tantum et classicis loquamur) Rollin et La Harpe, nihil in æstimandis Sallustianæ dictionis virtutibus prætermisisse videbantur; nisi vir exstitisset, quo tractante, aliquid trito dudum argumento novi nitoris accederet, Dussault, Annales litter. t. 3; quem adibit locum, quicumque rerum gravitatem verborum elegantiæ conjunctam requirit.

Imitatorem Græcorum et præcipue Thucydidis et Demosthenis Sallustium aiunt. Id verum esse interdum agnoscemus; sed ita tamen ut eum ex suo depromere potius, quam ex alieno mutuari dixeris. Et in deperdita historia sæpius e græco fonte hausisse haud absurde conjicies; quum plura in Fragmentis imitationis vestigia, quam in toto Catilina et Jugurtha reperiantur. Conciones etiam, inter Fragmenta servatæ, multo magis ad Thucydideam rationem, quam ceteræ, accedunt. Nam quid pronius

intellectu, quid ad veræ concionis fidem accommodatius, quam quæ Cæsar et Cato in senatu, Memmius et Marius apud populum, agentes inducuntur? Quod quis dicat de Lepidi, Philippi, Licinii Macri orationibus? ubi multa occurrunt captu difficilia; totum vero genus (ut solet Thucydides) multo pressius et reconditius est, quam ut vulgi auribus aptum videatur.

Arguitur etiam nova et obsoleta verba usurpasse. Certe proprius illi color est, ac singularis forma et quasi vultus orationis. Sed eruditissimo Commentario egregie ostendit Cortius, << latinitatem illam, quam olim pro Græca, obsoleta, aspera, habere doctus fuerat, a Cicerone, Livio, Tacito etiam adhibitam esse.» Ceterum plura ejusmodi in Fragmentis, quam usquam alibi, occurrunt; et in Historiis præsertim multa antiqui Catonis verba furatus esse videtur Crispus. Quæ ob furta si reprehendendus est, reprehendatur sane; dummodo meminisse nos non pigeat, testem locupletem Quintilianum satis se Livio tribuisse arbitrari, eum Sallustii laudibus æquando.

B. F.

DE SALLUSTIO

VETERUM SCRIPTORUM JUDICIA ET TESTIMONIA.

VELLEIUS PATERCULUS, HIST. LIB. II.

MULUS Thucydidis Sallustius.

IDEM.

Pene stulta est inhærentium oculis ingeniorum enumeratio; inter quæ maxime nostri ævi eminent, princeps carminum Virgilius Rabiriusque, et consequutus Sallustium Livius, Tibullusque et Naso, perfectissimi in forma operis, etc.

SENECA RHETOR, DECLAM. LIB. III.

Orationes Sallustii in honorem historiarum legantur. IDEM, CONTROVERS. LIB. IX, DECLAM. I, ET CONTROVERS. IV, 24.

Thucydidis sententia est : Δειναὶ γὰρ αἱ εὐπραξίαι συγ κρύψαι καὶ συσκιάσαι τὰ ἑκάστων ἁμαρτήματα. Sallustius : «Res secundæ mire sunt vitiis obtentui. » Sic quum sit præcipua in Thucydide virtus brevitas, hac eum Sallustius vicit, et in suis eum castris cecidit. Nam in sententia græca tam brevi, habes quæ salvo sensu detrahas. Deme vel συγκρύψαι, vel συσκιάσαι, deme ἑκάστων, constabit sensus, etiamsi non æque comptus, æque tamen integer. At ex Sallustii sententia nihil demi sine detrimento