XIX. Hifpaniæ ficut a bello Punico quietæ erant, ita quafdam civitates, propter confcientiam culpæ, metu magis, quam fide, quietas effe apparebat: quarum maxime infignes & magnitudine & noxa Illitur. gi & Caftulo erant. Caftulo cum profperis rebus focii fuiffent, poft cafos cum exercitibus Scipiones defecerant ad Poenos. Illiturgitani prodendis, qui ex illa clade ad eos perfugerant, interficiendifque, fcelus etiam defectioni addiderant. In eos populos primo adventu, cum dubiæ Hifpaniæ effent, merito magis, quam utiliter, fævitum foret. Tunc, jam tranquillis rebus, quia tempus expetendæ pœnæ videbatur veniffe, accitum ab Tarracone L. Marcium cum tertia parte copiarum ad Castulonem oppugnandum mittit: ipfe cum cetero exercitu quintis ferme ad Illiturgin caftris pervenit. Claufæ erant portæ, omniaque inftructa & parata ad oppugnationem arcendam: adeo confcientia, quid fe meritos fcirent, pro indicto eis bello fuerat. Hinc & hortari milites Scipio orfus eft. Ipfos claudendis portis indicaffe Hifpanos, quid, ut timerent, meriti effent. itaque multo infeftioribus animis cum iis, quam cum Carthaginienfibus, bellum gerendum effe. Quippe cum illis prope fine ira de imperio & gloria certari ; ab his perfidiæ & crudelitatis & fceleris pœnas expetendas effe. Veniffe tempus, quo & nefandam commilitonum necem, & in femet ipfos, fi eodem fuga delati forent, inftructam fraudem ulcifcerentur: & in omne tempus gravi documento fancirent, ne quis unquam Romanum civem militemve in ulla fortuna opportunum injuria duceret. Ab hac cohortatione du

cis incitati, fcalas electis per manipulos viris dividunt: partitoque exercitu, ita ut parti alteri Lælius præeffet legatus, duobus fimul locis ancipiti terrore urbem aggrediuntur. Non dux unus, aut plures principes oppidanos, fed fuus ipforum ex confcientia culpæ metus ad defendendam impigre urbem hortatur. & meminerant, & admonebant alii alios, fupplicium ex fe, non victoriam,peti. Ubi quifque mortem oppeteret, id referre, utrum in pugna & in acie, ubi Mars communis & victum fæpe erigeret, & affligeret victorem; an poftmodo, cremata & diruta urbe, ante ora captarum conjugum liberorumque, inter verbera & vincula, omnia fada atque indigna paffi, exfpirarent. Igitur non militaris modo ætas, aut viri tantum, fed feminæ puerique fupra animi corporifque vires adfunt: propugnantibus tela miniftrant, faxa in muros munientibus gerunt. Non libertas folum agebatur, quæ virorum fortium tantum pe&ora acuit; fed ultima omnium fupplicia, & foeda mors ob oculos erat. Accendebantur animi & certamine laboris ac periculi, atque ipfo inter fe confpectu. Itaque tanto ardore certamen initum eft, ut domitor ille totius Hifpaniæ exercitus, ab unius oppidi juventute fæpe repulfus a muriş, haud fatis decoro prœlio trepidaret. Id ubi vidit Scipio, veritus, ne vanis conatibus fuorum, & hoftibus crefceret animus, & fegnior miles fieret, fibimet conandum ac partem periculi capeffendam effe ratus, increpita ignavia militum, ferri fcalas jubet: fe ipfum, fi ceteri cunctentur, efcenfurum minatur. Jam fubierat haud mediocri periculo moenia, cum clamor T. Liv. Vol. V.

undique ab follicitis vicem imperatoris militibus fublatus, fcalæque multis fimul partibus erigi cœptæ. Et ex altera parte Lælius inftat. Tum viðta oppidanorum vis, dejectifque propugnatoribus occupantur muri. arx etiam ab ea parte, qua inexpugnabilis videbatur, inter tumultum capta eft.

XX. Transfugæ Afri, qui tum inter auxilia Romana erant, & oppidanis in ea tuenda, unde periculum videbatur, verfis, & Romanis fubeuntibus, qua adire poterant, confpexerunt editiffimam urbis partem, quia rupe præalta tegebatur, neque opere ullo munitam, & ab defenforibus vacuam. levium corporum homines, & multa exercitatione pernicium, clavos fecum ferreos portantes, qua per inæqualiter eminentia rupis poterant, fcandunt. ficubi nimis arduum & leve faxum occurrebat, clavos per modica intervalla figentes, cum velut gradus feciffent, primi fequentes extrahentes manu, poftremi fublevantes eos, qui præirent, in fummum evadunt. inde decurrunt cum clamore in urbem jam captam ab Romanis. Tum vero apparuit, ab ira & ab odio urbem oppugnatam effe. nemo capiendi vivos, nemo, patentibus ad direptionem omnibus, prædæ memor eft. Trucidant inermes juxta atque armatos, feminas pariter ac viros: ufque ad infantium cædem ira crudelis pervenit. Ignem deinde tectis injiciunt, ac diruunt, quæ incendio abfumi nequeunt: adeo veftigia quoque urbis exftinguere, ac delere memoriam hoftium fedis, cordi eft. Caftulonem inde Scipio exercitum ducit: quam urbem non Hifpani modo convenæ, fed Punici etiam

exercitus ex diffipata paffim fuga reliquiæ tutabantur, fed adventum Scipionis prævenerat fama cladis Illiturgitanorum, terrorque inde ac defperatio invaferat; & in diverfis caufis, cum fibi quifque confultum fine alterius refpectu vellet, primo tacita fufpicio, deinde aperta difcordia feceffionem inter Carthaginienfes atque Hifpanos fecit. His Cerdubellus propalam deditionis auctor. Himilco Punicis auxiliaribus præerat: quos urbemque, clam fide accepta, Cerdubellus Romano prodit. Mitior ea victoria fuit, nec tantundem noxæ admiffum erat, & aliquantum iræ lenierat voluntaria deditio.

XXI. Marcius inde in barbaros, fi qui nondum perdomiti erant, fub jus ditionemque redigendos miffus, Scipio Carthaginem, ad vota folvenda Diis, munufque gladiatorium, quod mortis caufa patris patruique paraverat, edendum, rediit. Gladiatorium fpectaculum fuit non ex eo genere hominum, ex quo laniftis comparare mos eft, fervorum, quive venalem fanguinem habent. Voluntaria omnis & gratuita opera pugnantium fuit. nam alii miffi ab regulis funt ad fpecimen infitæ genti virtutis oftendendum: alii ipfi profeffi, fe pugnaturos in gratiam ducis: alios æmulatio & certamen, ut provocarent, provocatique haud abnuerent, traxit. quidam, quas difceptando controverfias finire nequiverant, aut noluerant, pacto inter fe, ut victorem res fequeretur, ferro decreverunt. Neque obfcuri generis homines, fed clari illuftrefque, Corbis & Orfua patrueles fratres, de principatu civitatis, quam lbem vocabant, ambigentes, ferro fe

certaturos profeffi funt. Corbis major erat ætate. Orfuæ pater princeps proxime fuerat, a fratre majore poft mortem ejus principatu accepto. Cum verbis difceptare Scipio vellet, ac fedare iras; negatum id ambo dicere communibus cognatis, nec alium Deorum hominumve, quam Martem, fe judicem habituros effe. Robore major, minor flore ætatis ferox, mortem in certamine, quam ut alter alterius imperio fubjiceretur, præoptantes, cum dirimi ab tanta rabie nequirent, infigne fpectaculum exercitui præbuere documentumque, quantum cupiditas imperii malum inter mortales effet. Major ufu armorum & aftu facile ftolidas vires minoris fuperavit. Huic gladiatorum fpectaculo ludi funebres additi pro copia, & provinciali & caftrenf apparatu.

XXII. Res interim nihilominus ab legatis gerebantur. Marcius, fuperato Bæte amni, quem incolæ Certim appellant, duas opulentas civitates fine certamine in deditionem accipit. Aftapa urbs erat, Carthaginienfium femper partis: neque id tam dignum ira erat, quam quod, extra neceffitates belli, præcipuum in Romanos gerebant odium. nec urbem aut fitu aut munimento tutam habebant, quæ ferociores iis animos faceret: fed ingenia incolarum latrocinio læta, ut excurfiones in finitimum agrum fociorum populi Romani facerent, impulerant, & vagos milites Romanos lixafque & mercatores exciperent. magnum etiam comitatum, quia paucis parum tutum fuerat, tranfgredientem fines,' pofitis infidiis circumventum, iniquo loco inter