ratio est, ut quod uiribus deerat arte aequaretur. ex omnibus legionibus electi sunt iuuenes maxime uigore ac leuitate corporum ueloces; eis parmae breuiores quam equestres et septena iacula quaternos longa pedes data praefixa ferro, quale hastis uelitaribus 5 inest. eos singulos in equos suos accipientes equites adsuefecerunt 5 et uehi post sese et desilire perniciter, ubi datum signum esset. postquam adsuetudine cotidiana satis intrepide fieri uisum est, in 6 campum, qui medius inter castra murumque erat, aduersus instructos Campanorum equites processerunt, et, ubi ad coniectum teli uen- 7 10 tum est, signo dato uelites desiliunt. pedestris inde acies ex equitatu repente in hostium equites incurrit, iaculaque cum impetu alia super alia emittunt. quibus plurimis in equos uirosque passim 8 coniectis permultos uolnerauerunt, pauoris tamen plus ex re noua atque inopinata iniectum est, et in perculsum hostem equites in15 uecti fugam stragemque eorum usque ad portas fecerunt. inde 9 equitatu quoque superior Romana res fuit. institutum, ut uelites 10 in legionibus essent. auctorem peditum equiti inmiscendorum centurionem Q. Nauium ferunt honorique id ei apud imperatorem fuisse.

Cum in hoc statu ad Capuam res essent, Hannibalem diuersum 5 20 Tarentinae arcis potiundae Capuaeque retinendae trahebant curae. uicit tamen respectus Capuae, in quam omnium sociorum hostium- 2 que conuersos uidebat animos, documento futurae, qualemcumque euentum defectio ab Romanis habuisset. igitur magna parte im- 3 pedimentorum relicta in Bruttiis et omni grauiore armatu cum de25 lectis peditum equitumque quam poterat aptissimus ad maturandum iter in Campaniam contendit. secuti tamen tam raptim euntem tres et triginta elephanti. in ualle occulta post Tifata montem immi- 4 nentem Capuae consedit. adueniens cum castellum Galatiam praesidio ui pulso cepisset, in circumsedentis Capuam se uertit, prae- 5 30 missisque nuntiis Capuam, quo tempore castra Romana adgressurus esset, ut eodem et illi ad eruptionem parati portis omnibus sese effunderent, ingentem praebuit terrorem. nam alia parte ipse ad- 6 ortus est, alia Campani omnes, equites peditesque, et cum iis Punicum praesidium, cui Bostar et Hanno praeerant, erupit. Romani 7

6 seses se ras. ex ses P desilere P || 15 tragemque P1, corr. P2 || 16 fuit (et) Ussingius ap. Madu. em. L. p. 372 || 18 q.] q ras. ex quiin P | imperatores conicit Rupertius || 24 om ni ex omnis P || 26 seuti P || 27 pos | tifata P || 29 praemissisque 5 Creuerius praemissis na que P praemissis ante Aldus || 30 adgressu ros P || 31 sese 5 esse P1 se P2 || 32 terrore P

ut in re trepida, ne ad unam concurrendo partem aliquid indefensi 8 relinquerent, ita inter sese copias partiti sunt: Ap. Claudius Campanis, Fuluius Hannibali est oppositus; C. Nero propraetor cum equitibus sex legionum uia quae Suessulam fert, C. Fuluius Flaccus legatus cum sociali equitatu constitit e regione Volturni amnis. 5 9 proelium non solito modo clamore ac tumultu est coeptum, sed ad alium uirorum, equorum armorumque sonum disposita in muris Campanorum inbellis multitudo tantum cum aeris crepitu, qualis in defectu lunae silenti nocte cieri solet, edidit clamorem, ut auer10 teret etiam pugnantium animos. Campanos facile a uallo Appius 10 11 arcebat; maior uis ab altera parte Fuluium Hannibal et Poeni urgebant. legio ibi sexta loco cessit, qua pulsa cohors Hispanorum cum tribus elephantis usque ad uallum peruasit, ruperatque mediam aciem Romanorum et in ancipiti spe ac periculo erat, utrum in 12 castra perrumperet an intercluderetur a suis. quem pauorem legio- 15 nis periculumque castrorum Fuluius ubi uidit, Q. Nauium primoresque alios centurionum hortatur, ut cohortem hostium sub uallo 13 pugnantem inuadant: in summo discrimine rem uerti; aut uiam dandam iis esse, et minore conatu, quam condensam aciem rupis14 sent, in castra inrupturos, aut conficiendos sub uallo esse. magni certaminis rem fore: paucos esse et ab suis interclusos, et quae, dum paueat Romanus, interrupta acies uideatur, eam, si se utrimque in hostem uertat, ancipiti pugna medios circumuenturam. 15 Nauius ubi haec imperatoris dicta accepit, secundi hastati signum ademptum signifero in hostis infert, iacturum in medios eos mini- 25 tans, ni se propere sequantur milites et partem capessant pugnae. 16 ingens corpus erat, et arma honestabant, et sublatum alte signum 17 conuerterat ad spectaculum ciues hostesque. ceterum postquam iam

nec 20

ad signa peruenerat Hispanorum, tum undique in eum tragulae coniectae et prope tota in unum acies uersa; sed neque multitudo 30 hostium neque telorum uis arcere impetum eius uiri potuerunt. 6 et M. Atilius legatus primi principis ex eadem legione signum inferre in cohortem Hispanorum coepit; et qui castris praeerant L. Porcius Licinus et T. Popilius legati pro uallo acriter propugnant

1 aliquit P || 3 annibali P|| 4 quae ras. ex quaes P || 5 equitato P', corr. P2 || 6 soluto P || 10 pugnatium P|| 15 intercluderetur includeretur P 16 q.] que P || prioresque P 19 dan dam ex dam dam P || rupissent Creuerius inru pissent P || 28 spectaculum 5 speculum P || 30 uera P 32 inferre Rupertius in ferni P1 in ferri P2 | 33 coepit Rupertius coegit P || prae|rant P

elephantosque transgredientes in ipso uallo conficiunt. quorum cor- 2 poribus cum oppleta fossa esset, uelut aggere aut ponte iniecto transitum hostibus dedit. ibi super stragem iacentium elephantorum atrox edita caedes. altera in parte castrorum iam inpulsi 3 5 erant Campani Punicumque praesidium, et sub ipsa porta Capuae, quae Vulturnum fert, pugnabatur; neque tam armati inrumpentibus 4 Romanis resistebant, quam porta ballistis scorpionibusque instructa missilibus procul hostis arcebat. et suppressit impetum Romano- 5 rum uulnus imperatoris Ap. Claudi, cui suos ante prima signa 10 adhortanti sub laeuo umero summum pectus gaeso ictum est. magna uis tamen hostium ante portam est caesa, ceteri trepidi in urbem conpulsi. et Hannibal, postquam cohortis Hispanorum stragem 6 uidit summaque ui castra hostium defendi, omissa oppugnatione recipere signa et conuertere agmen peditum obiecto ab tergo equi15 tatu, ne hostis instaret, coepit. legionum ardor ingens ad hostem 7 insequendum fuit; Flaccus receptui cani iussit, satis ad utrumque profectum ratus, ut et Campani, quam haud multum in Hannibale praesidii esset, et ipse Hannibal sentiret. caesa eo die qui huius 8 pugnae auctores sunt octo milia hominum de Hannibalis exercitu, 20 tria ex Campanis tradunt, signaque Carthaginiensibus quindecim adempta, duodeuiginti Campanis. apud alios nequaquam tantam 9 molem pugnae inuenio plusque pauoris quam certaminis fuisse, cum inopinato in castra Romana Numidae Hispanique cum elephantis inrupissent, elephanti per media castra uadentes stragem 10 25 tabernaculorum ingenti sonitu ac fugam abrumpentium uincula iumentorum facerent; fraudem quoque super tumultum adiectam 11 inmissis ab Hannibale, qui habitu Italico, gnari Latinae linguae, iuberent consulum uerbis, quoniam amissa castra essent, pro se quemque militum in proxumos montis fugere; sed eam celeriter 12 30 cognitam fraudem oppressamque magna caede hostium; elephantos igni e castris exactos. hoc ultimum utcumque initum finitum- 13 que est ante deditionem Capuae proelium fuit. Medix tuticus, qui summus magistratus apud Campanos est,

3 super Ussingius ap. Madu. em. L. p. 372 per P 6 tam s iam P|| 7 resistabant P quam Gronouius quam quo P 9 appi P || 10 caeso ictu P 12 cohortis spanorum P || 13 oppugtione P || 14 acmen P || 18 esset ex isset P|| caesa P2 caes P1 || 19 millia P || 21 aput P || 22 inuenio inueni P1 inueniri P2 25 uincula ex uincular P || 27 inuissis P habitu italico Weissenbornius habuitalico P || 28 ueruis P || 30 cede P 31 uicumque P || initium P || 33 medix Columna, Lipsius media Paput P

ut in re trepida, ne ad unam concurrendo partem aliquid indefensi 8 relinquerent, ita inter sese copias partiti sunt: Ap. Claudius Campanis, Fuluius Hannibali est oppositus; C. Nero propraetor cum equitibus sex legionum uia quae Suessulam fert, C. Fuluius Flaccus legatus cum sociali equitatu constitit e regione Volturni amnis. 5 9 proelium non solito modo clamore ac tumultu est coeptum, sed ad alium uirorum, equorum armorumque sonum disposita in muris Campanorum inbellis multitudo tantum cum aeris crepitu, qualis in defectu lunae silenti nocte cieri solet, edidit clamorem, ut auer10 teret etiam pugnantium animos. Campanos facile a uallo Appius 10 11 arcebat; maior uis ab altera parte Fuluium Hannibal et Poeni urgebant. legio ibi sexta loco cessit, qua pulsa cohors Hispanorum cum tribus elephantis usque ad uallum peruasit, ruperatque mediam aciem Romanorum et in ancipiti spe ac periculo erat, utrum in 12 castra perrumperet an intercluderetur a suis. quem pauorem legio- 15 nis periculumque castrorum Fuluius ubi uidit, Q. Nauium primoresque alios centurionum hortatur, ut cohortem hostium sub uallo 13 pugnantem inuadant: in summo discrimine rem uerti; aut uiam dandam iis esse, et minore conatu, quam condensam aciem rupis14 sent, in castra inrupturos, aut conficiendos sub uallo esse. magni certaminis rem fore: paucos esse et ab suis interclusos, et quae, dum paueat Romanus, interrupta acies uideatur, eam, si se utrimque in hostem uertat, ancipiti pugna medios circumuenturam. 15 Nauius ubi haec imperatoris dicta accepit, secundi hastati signum ademptum signifero in hostis infert, iacturum in medios eos mini- 25 tans, ni se propere sequantur milites et partem capessant pugnae. 16 ingens corpus erat, et arma honestabant, et sublatum alte signum 17 conuerterat ad spectaculum ciues hostesque. ceterum postquam iam

nec 20

ad signa peruenerat Hispanorum, tum undique in eum tragulae coniectae et prope tota in unum acies uersa; sed neque multitudo 30 hostium neque telorum uis arcere impetum eius uiri potuerunt. 6 et M. Atilius legatus primi principis ex eadem legione signum inferre in cohortem Hispanorum coepit; et qui castris praeerant L. Porcius Licinus et T. Popilius legati pro uallo acriter propugnant

1 aliquit P || 3 annibali P|| 4 quae ras. ex quaes P|| 5 equitato P1, corr. P2 || 6 soluto P || 10 pugnatium P 15 intercluderetur ≤ includeretur P 16 q.] que P prioresque P 19 dan dam ex dam dam Prupissent Creuerius inru pissent P || 28 spectaculum 5 speculum P 30 uera P 32 inferre Rupertius in ferni P1 in ferri P2 || 33 coepit Rupertius coegit P || prae rant P

cerat castellum iussit. quarum ubi tantam copiam esse, ut una 10 nocte traici posset exercitus, allatum est, cibariis decem dierum praeparatis deductas nocte ad fluuium legiones ante lucem traiecit.

Id priusquam fieret, ita futurum conpertum ex transfugis Ful- 8 5 uius Flaccus senatui Romam cum scripsisset, uarie animi hominum pro cuiusque ingenio adfecti sunt. ut in re tam trepida senatu 2 extemplo uocato P. Cornelius, cui Asinae cognomen erat, omnes duces exercitusque ex tota Italia neque Capuae neque ullius alterius rei memor ad urbis praesidium reuocabat; Fabius Maximus 3 10 abscedi a Capua terrerique et circumagi ad nutus comminationesque Hannibalis flagitiosum ducebat: qui ad Cannas uictor ire tamen 4 ad urbem ausus non esset, eum a Capua repulsum spem potiundae urbis Romae cepisse! non ad Romam obsidendam, sed ad Capuae 5 liberandam obsidionem ire. Romam cum eo exercitu, qui ad urbem 15 esset, Iouem foederum ruptorum ab Hannibale testem deosque alios defensuros esse. has diuersas sententias media sententia P. Valerii 6 Flacci uicit, qui utriusque rei memor imperatoribus, qui ad Capuam essent, scribendum censuit, quid ad urbem praesidii esset; quantas autem Hannibal copias duceret aut quanto exercitu ad Capuam ob20 sidendam opus esset, ipsos scire. si ita Romam e ducibus alter et 7 exercitus pars mitti posset, ut ab reliquo et duce et exercitu Capua recte obsideretur, inter se compararent Claudius Fuluiusque, utri 8 obsidenda Capua, utri ad prohibendam obsidione patriam Romam ueniundum esset. hoc senatus consulto Capuam perlato Q. Fuluius 9 25 proconsul, cui, collega ex uulnere aegro, di)grediundum Romam erat, e tribus exercitibus milite electo, ad quindecim milia peditum, mille equites Vulturnum traducit. inde cum Hannibalem Latina uia 10 iturum satis comperisset, ipse per Appiae municipia quaeque propter eam uiam sunt, Setiam, Coram, Lauinium praemisit, ut commeatus 11 30 paratos et in urbibus haberent et ex agris deuiis in uiam proferrent praesidiaque in urbes contraherent, ut sua cuique res publica in manu esset.

Hannibal quo die Vulturnum est transgressus, haud procul a 9

2 nocte et traici P | 5 uariae P 9 ad ex rad P || 11 ire syre ras. ex tyre P || 15 rum torum P || 17 qui ras. ex quiqui P || utrisque P 18 esset] esse P || 19 hannibal ex hannibale P || 20 ita Alschefskius et a P 22 op sideretur ras. ex op siderentur P || campararent P || 23 opsidenda P || 24 quintus P || 25 aegro digrediundum Weissenbornius aegreundum ex aegrediundum P aegro eundum Aldus || 26 millia P|| 29 setiam Moguntini_sed iam P || lanuuium Cluuerius || 33 die] de P || trangres sus P