66

"homines cum hominibus sanguinem et genus miscere." Nusquam benignè legatio audita est: adeò simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant. A plerisque rogitantibus dimissi, "Ecquod fœminis quoque asylum aperuissent? id enim demum com- 5 par connubium fore." Ægrè id Romana pubes passa; et haud dubiè ad vim spectare res cœpit: cui tempus locumque aptum ut daret Romulus, ægritudinem animi dissimulans, ludos ex industriâ parat, Neptuno Equestri solennes: Consualia vocat. Indici deinde finitimis spectaculum jubet : 10 quantoque apparatu tum sciebant, aut poterant, concelebrant; ut rem claram exspectatamque facerent. Multi mortales convenêre, studio etiam videndæ novæ urbis; maximè proximi quique, Caninenses, Crustumini, Antemnates. Jam Sabinorum omnis multitudo, cum liberis ac 15 conjugibus, venit: invitati hospitaliter per domos, quum situm moniaque et frequentem tectis urbem vidissent, mirantur, tam brevi rem Romanam crevisse. Ubi spectaculi tempus venit, deditæque eò mentes cum oculis erant, tum ex composito orta vis: signoque dato, juventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. Magna pars forte, ut in quem quæque inciderat, raptæ ; quasdam formâ excellente, primoribus Patrum destinatas, ex plebe homines, quibus datum negotium erat, domos deferebant. Unam, longè ante alias specie ac pulchritudine insignem, a globo Talassii cujusdam rap-25 tam ferunt: multisque sciscitantibus, cuinam eam ferrent, identidem, ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum: inde nuptialem hanc vocem factam. Turbato per metum ludicro, mæsti parentes virginum profugiunt, incusantes violati hospitii fœdus, Deumque invocantes, cujus ad solen- 30 ne ludosque, per fas ac fidem decepti, venissent. Nec raptis aut spes de se melior, aut indignatio est minor: sed ipse Romulus circuibat, docebatque: "Patrum id superbiâ fac

66

. 4. A. c. 748.]

tum, qui connubium finitimis negâssent: illas tamen in "matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque, 35 "et, quo nihil carius humano generi sit, liberûm fore. Mol"lirent modò iras; et, quibus fors corpora dedisset, darent "animos. Sæpe ex injuriâ postmodum gratiam ortam : eò66 que melioribus usuras viris, quòd adnisurus pro se quisque "sit, ut, quum suam vicem functus officio sit, parentûm etiam 40 patriæque expleat desiderium." Accedebant. blanditiæ

virorum, factum purgantium cupiditate atque amore; quæ maximè ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.

X. Jam admodum mitigati animi raptis erant: at raptarum parentes tum maximè sordidâ veste lacrymisque et querelis civitates concitabant: nec domi tantùm indignationes continebant, sed congregabantur undique ad Titum 5 Tatium, regem Sabinorum: et legationes eò, quòd maximum Tatii nomen in his regionibus erat, conveniebant. Caninenses Crustuminique et Antemnates erant, ad quos ejus injuriæ pars pertinebat. Lentè agere iis Tatius Sabinique visi sunt. Ipsi inter se tres populi communiter bel10 lum parant. Ne Crustumini quidem atque Antemnates, pro ardore irâque Caninensium, satis se impigrè movent: ita per se ipsum nomen Caninum in agrum Romanum impetum facit. Sed effusè vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus, levique certamine docet, vanam sine viribus iram esse: 15 exercitum fundit fugatque: fusum persequitur: regem in prælio obtruncat, et spoliat: duce hostium occiso, urbem primo impetu capit. Inde exercitu victore reducto, ipse, quum factis vir magnificus, tum factorum ostentator haud minor, spolia ducis hostium cæsi suspensa fabricato ad id 20 aptè ferculo gerens, in Capitolium adscendit: ibique ea quum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit templo Jovis fines, cognomenque addidit Deo: " Jupiter Feretri," inquit, "hæc tibi victor Romulus rex regia arma fero; templumque iis regionibus, quas modò 25 "animo metatus sum, dedico, sedem opimis spoliis, quæ, regibus ducibusque hostium cæsis, me auctorem sequentes, "posteri ferent." Hæc templi est origo, quod primum omnium Romæ sacratum est. Ita deinde Diis visum, nec irritam conditoris templi vocem esse, quâ laturos ea spolia pos30 teros nuncupavit; nec, multitudine compotum, ejus doni vulgari laudem. Bina postea, inter tot ánnos, tot bella, opima parta sunt spolia: adeò rara ejus fortuna decoris fuit.

66

XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exercitus per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines Romanos 35 incursionem facit: raptim et ad hos Romana legio ducta palatos in agris oppressit. Fusi igitur primo impetu et clamore hostes oppidum captum: duplicique victoriâ ovantem Romulum Hersilia conjux, precibus raptarum fatigata, orat, ut parentibus earum det veniam, et in civitatem ac40 cipiat; ita rem coalescere concordiâ posse. Facilè impetratum. Inde contra Crustuminos profectus, bellum inferentes. Ibi minus etiam, quòd alienis cladibus ceciderant ani

5

mi, certaminis fuit. Utroque coloniæ missæ : plures inventi, qui, propter ubertatem terræ, in Crustuminum nomina darent: et Romam inde frequenter migratum est, a paren- 3 tibus maximè ac propinquis raptarum. Novissimum ab Sabinis bellum ortum; multoque id maximum fuit: nihil enim per iram aut cupiditatem actum est: nec ostenderunt bellum priùs, quàm intulerunt. Consilio etiam additus dolus. Sp. Tarpejus Romanæ præerat arci. Hujus filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat: aquam forte ea tum sacris extra monia petitum ierat. Accepti ob- 10 rutam armis necavêre; seu ut vi capta potiùs arx videretur, seu prodendi exempli causâ, ne quid usquam fidum proditori esset. Additur fabulæ, quòd vulgò Sabini aureas armillas magni ponderis brachio lævo, gemmatosque magnâ specie annulos habuerint, pepigisse eam, quod in sinistris manibus 15 haberent; eò scuta illi pro aureis donis congesta. Sunt, qui eam, ex pacto tradendi quod in sinistris manibus esset, directò arma petîsse dicant; et, fraude visam agere, suâ ipsam peremptam mercede.

XII. Tenuêre tamen arcem Sabini: atque inde postero 20 die, quum Romanus exercitus instructus, quod inter Palatinum Capitolinumque collem campi est, complêsset, non priùs descenderunt in æquum, quàm, irâ et cupiditate recuperandæ arcis stimulante animos, in adversum Romani subiêre. Principes utrimque pugnam ciebant; ab Sabinis 25 Mettus Curtius, ab Romanis Hostus Hostilius. Hic rem Romanam iniquo loco ad prima signa animo atque audaciâ sustinebat. Ut Hostus cecidit, confestim Romana inclinatur acies; fusaque est ad veterem portam Palatii. Romulus, et ipse turbâ fugientium actus, arma ad cœlum tollens, 30 Jupiter, tuis," inquit, "jussus avibus hîc in Palatio prima urbi fundamenta jeci. Arcem jam, scelere emp"tam, Sabini habent: inde huc armati, superatâ mediâ "valle, tendunt. At tu, Pater Deûm hominumque, hinc "saltem arce hostes: deme terrorem Romanis; fugam- 35 que fœdam siste. Hîc ego tibi templum Statori Jovi, "quod monumentum sit posteris, tuâ præsenti ope servatam " urbem esse, voveo." Hæc precatus, veluti si sensisset auditas preces," Hinc," inquit, "Romani, Jupiter Optimus "Maximus resistere atque iterare pugnam jubet." Resti- 40 têre Romani, tamquam cœlesti voce jussi: ipse ad primores Romulus provolat. Mettus Curtius ab Sabinis princeps ab

arce decucurrerat, et effusos egerat Romanos, toto quantum foro spatium est: nec procul jam a portâ Palatii erat, clamitans, "Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes. Jam "sciunt, longè aliud esse virgines rapere, aliud pugnare 5" cum viris." In eum, hæc gloriantem, cum globo ferocissimorum juvenum Romulus impetum facit. Ex equo tum forte Mettus pugnabat: eò pelli facilius fuit: pulsum Romani persequuntur: et alia Romana acies, audaciâ regis accensa, fundit Sabinos. Mettus in paludem sese, strepitu 10 sequentium trepidante equo, conjecit: adverteratque ea res etiam Sabinos tanti periculo viri. Et ille quidem, annuentibus ac vocantibus suis, favore multorum addito animo, evadit. Romani Sabinique in mediâ convalle duorum montium redintegrant prælium: sed res Romana erat superior.

15

66

66

XIII. Tum Sabinæ mulieres, quarum ex injuriâ bellum ortum erat, crinibus passis scissâque veste, victo malis muliebri pavore, ausæ se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto, dirimere infestas acies, dirimere iras; hinc patres, hinc viros orantes, "Ne se sanguine nefando 20" soceri generique respergerent: ne parricidio macularent "partus suos, nepotum illi, liberûm hi progeniem. Si affini"tatis inter vos, si connubii piget, in nos vertite iras: nos causa belli, nos vulnerum ac cædium viris ac parentibus sumus: meliùs peribimus, quàm sine alteris vestrûm viduæ 25" aut orbæ vivemus." Movet res tum multitudinem, tum duces. Silentium et repentina fit quies: inde ad fœdus faciendum duces prodeunt: nec pacem modò, sed et civitatem unam ex duabus faciunt: regnum consociant; imperium omne conferunt Romam. Ita geminatâ urbe, ut Sabinis tamen aliquid daretur, Quirites a Curibus appellati. Monumentum ejus pugnæ, ubi primùm ex profundâ emersus palude equus Curtium in vado statuit, Curtium lacum appellârunt. Ex bello tam tristi læta repentè pax cariores Sabinas viris ac parentibus, et ante omnes Romulo ipsi, fecit. 35 Itaque, quum populum in curias triginta divideret, nomina earum curiis imposuit. Id non traditur, (quum haud dubiè aliquantò numerus major hoc mulierum fuerit) ætate, an dignitatibus suis virorumve, an sorte lectæ sint, quæ nomina curiis darent. Eodem tempore et centuriæ tres equitum 40 conscriptæ sunt: Ramnenses ab Romulo, ab Tito Tatio Titienses appellati: Lucerum nominis et originis causa inInde non modò commune, sed concors etiam, regnum duobus regibus fuit.

[u. c. 7. A. c. 745.]

certa est.

[v. c. 12. A. c. 740.]

XIV. Post aliquot annos, propinqui regis Tatii legatos Laurentium pulsant : quumque Laurentes jure gentium agerent, apud Tatium gratia suorum et preces plùs poterant. Igitur illorum pœnam in se vertit: nam Lavinii, quum ad solenne sacrificium eò venisset, concursu facto, interficitur. Eam rem minùs ægrè quàm dignum erat, tulisse Romulum ferunt; seu ob infidam societatem regni, seu quia haud injuriâ cæsum credebat. Itaque bello quidem abstinuit: ut tamen expiarentur legatorum injuriæ regisque cædes, fœdus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est. Et cum 10 his quidem insperata pax erat: aliud multò propiùs, atque in ipsis propè portis, bellum ortum. Fidenates, nimis vicinas prope se convalescere opes rati, priusquam tantum roboris esset, quantum futurum apparebat, occupant bellum facere. Juventute armatâ immissá, vastatur agri quod inter 15 Urbem ac Fidenas est. Inde ad lævam versi, quia dextrâ Tiberis arcebat, cum magná trepidatione agrestium populantur tumultusque repens, ex agris in Urbem illatus, pro nuntio fuit. Excitus Romulus (neque enim dilationem pati tam vicinum bellum poterat) exercitum educit: castra a 20 Fidenis mille passuum locat: ibi modico præsidio relicto, egressus omnibus copiis, partem militum locis circa densa obsita virgulta obscuris subsidere in insidiis jussit; cum parte majore atque omni equitatu profectus, (id quod quærebat) tumultuoso et minaçi genere pugnæ, adequitando ipsis 25 propè portis, hostem fugæ quoque, quæ simulanda erat, eadem equestris pugna causam minùs mirabilem dedit: et quum, velut inter pugnæ fugæque consilium trepidante equitatu, pedes quoque referret gradum, plenis repentè portis effusi hostes, impulsâ Romanâ acie, studio instandi se- 30 quendique trahuntur ad locum insidiarum. Inde subitò exorti Romani transversam invadunt hostium aciem. Addunt pavorem mota e castris signa eorum, qui in præsidio relicti fuerant: ita multiplici terrore perculsi Fidenates, priùs pæne quàm Romulus, quique cum eo equis ierant, 35 circumagerent frenis equos, terga vertunt; multòque effusiùs (quippe vera fuga), qui simulantes paulò antè secuti erant, oppidum repetebant: non tamen eripuêre se hosti: hærens in terga Romanus, priùs quàm fores portarum objicerentur, velut agmine uno irrumpit.

XV. Belli Fidenatis contagione irritati Vejentium animi et consanguinitate (nam Fidenates quoque Etrusci fuerunt),

40