ἐπεπορεύετο, καὶ δι' αὑτοῦ τὰς χορηγίας ἑκάστοις παρεσκεύαζε. λοιπὸν τῶν μὲν πεζῶν στρατοπέδων κατὰ τοὺς πρὸ τῆς πόλεως τόπους χρωμένων ταῖς μελέταις καὶ ταῖς γυμνασίαις, τῶν δὲ ναυτικῶν δυνάμεων κατὰ θάλατταν ταῖς ἀναπείραις καὶ ταῖς εἰρεσίαις, τῶν δὲ κατὰ τὴν πόλιν ἀκονώντων τε καὶ χαλκευὄντων καὶ τεκταινομένων, καὶ συλλήβδην ἁπάντων σπουδαζόντων περὶ τὰς τῶν ὅπλων κατασκευάς, οὐκ ἔστιν ὅστις οὐκ ἂν εἶπε κατὰ τὸν Ξενοφώντα (Hellen. 3, 4, 17) τότε θεασάμενος ἐκείνην τὴν πόλιν ἐργαστήριον εἶναι πολέμου. ἐπεὶ δ ̓ αὐτῷ πάντα καλῶς ἐδόκει καὶ δεόντως ἐξησκῆσθαι τὰ πρὸς τὰς χρείας, μετὰ ταῦτα ταῖς τε φυλακαῖς καὶ ταῖς τῶν τειχῶν κατασκευαῖς ἀσφαλισάμενος τὰ κατὰ τὴν πόλιν, ἀνέζευξε καὶ τῇ πεζῇ καὶ τῇ ναυτικῇ δυνάμει, καὶ προῆγε ποιούμενος τὴν πορείαν ὡς ἐπὶ Ταρράκωνος, ἔχων μεθ' αὑτοῦ καὶ τοὺς ὁμήρους.

12. furto (= fraude) unius diei, durch den verstohlenen, geheimen Vorsprung Eines Tages; vgl. oben Kap. 39 § 11: non vi ac virtute, sed proditione ac furto Tarentum amissum, und Tac. Agric. 34: hi sunt quos proximo anno unam legionem furto noctis adgressos clamore debellastis.

Anhang.

Chronologische Uebersicht über die erste Hälfte des
zweiten punischen Krieges,

vom Jahre 536 d. St. = 218 v. Chr., bis 544 d. St.

(Liv. XXIXXVII).

3.536 = 218.

210 v. Chr.

Conjuin: P. Cornelius Scipio. Ti, Sempronius Longus.

Im Frühjahr (gegen Ende April) bricht Hannibal von Neu-Karthago auf und zieht zu Lande in fünf Monaten nach Italien.

(Polyb. III, 56, 3: τέλος δὲ τὴν μὲν πᾶσαν πορείαν ἐκ Καινῆς πόλεως ἐν πέντε μησὶ ποιησάμενος, τὴν δὲ τῶν Αλπεων ὑπερβολὴν ἡμέραις πεντεκαίδεκα, κατῆρε τολμηρῶς εἰς τὰ περὶ τὸν Πάδον πεδία καὶ τὸ τῶν Ἰνσόμβρων ἔθνος. Liv. XXI, 38, 1: Hoc maxime modo in Italiam perventum est, quinto mense a Carthagine nova, ut quidam auctores sunt, quinto decimo die Alpibus superatis. Die Ankunft in Italien

fällt gegen das Ende des September.

Polyb. III, 54, 1: τῆς δὲ χιόνος ἤδη περὶ τοῖς ἄκροις ἀθροιζομένης διὰ τὸ συνάπτειν τὴν τῆς Πλειάδος δύσιν. Liv. XXI, 35, 6: Fessis taedio tot malorum nivis etiam casus

occidente iam sidere Vergiliarum ingentem terrorem adiecit. S. die Bemerk. z. d. St.)

Sieg Hannibal's am Ticinus in einem Reitertreffen über den Consul Publius Cornelius Scipio.

(Polyb. III, 60 ff.; Liv. XXI, 39–46. Vgl. das. Kap. 47, 1: Hoc primum cum Hannibale proelium fuit, quo facile apparuit, equitatu meliorem Poenum esse, et ob id campos patentes, quales sunt inter Padum Alpesque, bello gerendo Romanis aptos non esse.)

Sieg Hannibal's an der Trebia über die beiden Consuln Publius Cornelius Scipio und Tiberius Sempronius Longus.

(Polyb. III, 66-74; Liv. XXI, 47–56. Die Zeit der Schlacht war im tiefften Sinter. Polyb. III, 72: οὔσης δὲ τῆς ὥρας περὶ χειμερινὰς τροπὰς καὶ τῆς ἡμέρας νιφετώδους καὶ ψυ χρᾶς διαφερόντως.)

In Hispanien schlägt Gnêus Cornelius Scipio, Bruder des Consuls Publius Scipio, den karthagischen Feldherrn Hanno bei Kissa (Kiooa, Cissa in Hispania Tarracon.) und unterwirft ganz Hispanien diesseits des Jberus.

(Polyb. III, 76, 5: Τῶν Καρχηδονίων, οὓς ἔχων ἐπὶ τούτων ἀπελείφθη τῶν τόπων Αννων, ἀντιστρατοπεδευσάντων αὐτοῖς περὶ πόλιν προσαγορευομένην Κίσσαν, συμβαλὼν ὁ Γνάιος ἐκ παρατάξεως καὶ νικήσας τῇ μάχῃ πολλῶν μὲν ἐγένετο χρημάτων ἐγκρατής, πάντας δὲ τοὺς ἐντὸς Ἴβηρος ποταμοῦ συμμάχους ἐποιήσατο καὶ φίλους, ζωγρίᾳ δὲ τόν τε Καρχηδονίων στρατηγὸν Αννωνα καὶ τὸν τῶν Ἰβήρων ̓Ανδοβάλην ἔλαβε. Liv. XXI, 60.)

Consuln: Cn. Servilius Geminus. C. Flaminius II.

Hannibal zieht über den Apennin und siegt in der Schlacht am trasimenischen See über den Consul Gaius Flaminius.

(Polyb. III, 77-85. Liv. XXI, 63-XXII, 7. Das Datum der Schlacht fällt nach dem berichtigten Kalender etwa in den April, Mommsen's Röm. Gesch. I. S. 572 Anmerk.)

Der von den Römern zum Dictator ernannte Quintus Fabius Maximus (Cunctator) hindert Hannibal im weitern Fortschreiten.

(Polyb. III, 86-94; 100-105.

Liv. XXII, 8-18; 23-31. Polyb. III, 87, 6 f.: Ῥωμαῖοι δὲ δικτάτωρα μὲν κατέστησαν Κόιντον Φάβιον, ἄνδρα καὶ φρονήσει διαφέροντα καὶ πεφυκότα καλῶς. ἔτι γοῦν ἐπεκαλοῦντο καὶ καθ ̓ ἡμᾶς οἱ ταύτης τῆς οἰκίας Μάξιμοι, τοῦτο δ ̓ ἔστι μέγιστοι, διὰ τὰς ἐκείνου τἀνδρὸς ἐπιτυχίας καὶ πράξεις. ἅμα δὲ τῷ δικτά τωρι κατέστησαν ἱππάρχην Μάρκον Μινύκιον (i. e, magistrum equitum Marcum Minucium). Liv. 22, 8, 5 ff.: Ad remedium iam diu neque desideratum nec adhibitum, dictatorem dicendum, civitas confugit. et quia et consul aberat, a quo uno dici posse videbatur, nec per occupatam armis Punicis Italiam facile erat aut nuntium aut litteras mitti, nec dictatorem populus creare poterat, quod numquam ante eam diem factum erat, prodictatorem populus creavit Q. Fabium Maximum et magistrum equitum M. Minucium Rufum; hisque negotium ab senatu datum, ut muros turresque urbis firmarent et praesidia disponerent quibus locis videretur, pontesque rescinderent fluminum: pro urbe ac penatibus dimicandum esse, quando Italiam tueri nequissent. Der Dictator trat sein Amt etwa Anfangs Mai an und legte es nach sechs Monaten in der Mitte des Herbstes

nieber, Liv. 22, 31, 7: Cn. Servilius Geminus consul litteris Q. Fabii accitus et ipse et conlega eius M. Atilius, ut exercitus ab se exacto iam prope semestri imperio acciperent.);

In Hispanien Seesieg des Gnêus Scipio über den karthagischen Feldherrn Hasdrubal, Bruder Hannibal's, an der Mündung des Jberus.

(Polyb. III, 95 u. 96. Liv. XXII, 19 u. 20. Polyb. 96, 6: Οἱ δὲ Ῥωμαῖοι τολμηρῶς συνεγγίσαντες τῇ γῇ, καὶ τὰ δυνάμενα κινεῖσθαι τῶν πλοίων ἀναδησάμενοι, μετὰ χαρᾶς ὑπερβαλλούσης ἀπέπλεον, νενικηκότες μὲν ἐξ ἐφόδου τοὺς ὑπεναντίους, κρατοῦντες δὲ τῆς θαλάττης, εἴκοσι δὲ καὶ πέντε ναῦς ἑλόντες τῶν πολεμίων. Liv. XXII, 20, 1 ff.: Romani, quamquam terra hostium erat, armatamque aciem toto praetentam in litore cernebant, haud cunctanter insecuti trepidam hostium classem naves omnes, quae non aut perfregerant proras litori inlisas aut carinas fixerant vadis, religatas puppibus in altum extraxere, ad quinque et viginti naves e quadraginta cepere. neque id pulcherrimum eius victoriae fuit, sed quod una levi pugna toto eius orae mari potiti erant.)

Ankunft des Consularen Publius Cornelius Scipio in Hispanien im Hochsommer.

(Polyb. III, 97, 2: Οἱ δ' ἐκ τῆς συγκλήτου πυθόμενοι τὸ γεγονὸς προτέρημα διὰ τοῦ Γναίου περὶ τὴν ναυμαχίαν, προχειρισάμενοι ναῦς εἴκοσι καὶ στρατηγὸν ἐπιστήσαντες Πόπλιον Σκιπίωνα κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς πρόθεσιν, ἐξαπέστελλον μετὰ σπουδῆς πρὸς τὸν ἀδελφὸν Γνάιον, κοινῇ πράξοντα μετ' ἐκείνου τὰ κατὰ τὴν Ἰβηρίαν etc. Liv. XXII, 22: Hoc statu rerum in Hispania P. Scipio in provinciam venit, prorogato post consulatum imperio ab senatu missus cum triginta longis navibus et octo milibus militum magnoque commeatu advecto.)

.