vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis, quod vix 11 Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent? i, lictor, conliga manus, quae paulo ante armatae imperium populo Romano pepererunt. i, caput obnube liberatoris urbis huius; arbori infelici suspende, verbera vel intra pomerium, 5 modo inter illa pila et spolia hostium, vel extra pomerium, modo inter sepulcra Curiatiorum. quo enim ducere hune iuvenem potestis, ubi non sua decora eum a tanta foeditate sup12 plicii vindicent?" non tulit populus nec patris lacrimas nec ipsius parem in omni periculo animum; absolveruntque ad- 10 miratione magis virtutis quam iure causae. itaque, ut caedes manifesta aliquo tamen piaculo lueretur, imperatum patri, ut 13 filium expiaret pecunia publica is quibusdam piacularibus sacrificiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, transmisso per viam tigillo capite adoperto velut sub iugum misit 15 14 iuvenem. id hodie quoque publice semper refectum manet: sororium tigillum vocant. Horatiae sepulcrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato. 1 XXIX. Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerent Romam. legiones deinde ductae ad 20 2 diruendam urbem. quae ubi intravere portas, non quidem fuit tumultus ille nec pavor, qualis captarum esse urbium solet, cum effractis portis stratisve ariete muris aut arce i capta clamor hostilis et cursus per urbem armatorum omnia ferro flamma3 que miscet, sed silentium triste ac tacita maestitia ita defixit 25 omnium animos, ut prae metu obliti, quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiente consilio rogitantesque alii alios nunc in liminibus starent, nunc errabundi domos suas ultimum illud 4 visuri pervagarentur. ut vero iam equitum clamor exire iubentium instabat, iam fragor tectorum quae diruebantur ultimis 30 Fidenae Mettius Fufetius mit dem Alban. Hülfsheer sich treulos erwies, liesz Tullus jenen hinrichten, dagegen das Alb. Volk siedelte er in Rom an: quod bonum faustum felixque siet populo R. ac mihi vobisque, Albani, populum omnem Albanum Romam traducere in animo est, civitatem dare plebi, primores in patres (Senat) legere, unam urbem, unam rem. p. facere, ut ex uno quondam in duos populos divisa Albana res est, sic nunc in unum redeat. multitudinem,die waffenfähige Mannschaft Alba's war bereits in der Gewalt des Königs. 27. deficiente consilio, rathlos, und darum (que) einander fragend.-29. clamoriu - 20. urbis partibus audiebatur, pulvisque ex distantibus locis ortus velut nube inducta omnia impleverat, raptim quibus quisque poterat elatis, cum larem ac penates tectaque, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes exirent, iam continens 3 agmen migrantium impleverat vias. et conspectus aliorum 5 mutua miseratione integrabat lacrimas; vocesque etiam miserabiles exaudiebantur mulierum praecipue, cum obsessa ab armatis templa augusta praeterirent ac velut captos relinquerent deos. egressis urbem Albanis Romanus passim publica pri- 6 10 vataque omnia tecta adaequat solo, unaque hora quadringentorum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit: templis tamen deum - ita enim edictum ab rege fuerat temperatum est. XXX. Roma interim crescit Albae ruinis: duplicatur civium 1 15 numerus; Caelius additur urbi mons, et quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae capit, ibique deinde habitavit. principes Albanorum in patres, ut ea quoque pars rei publicae 2 cresceret, legit: Tullios Servilios Quinctios Geganios Curiatios Cloelios; templumque ordini ab se aucto curiam fecit, quae 20 Hostilia usque ad patrum nostrorum aetatem appellata est. et ut omnium ordinum viribus aliquid ex novo populo adice- 3 retur, equitum decem turmas ex Albanis legit, legiones et veteres eodem supplemento explevit et novas scripsit. bentium, der Ruf der Reiter, welcher zum Aufbruch mahnt. 1. quibus-elatis, Attraction für elatis iis quae quisque (efferre) poterat, wie IV. 39: quibus poterat sauciis ductis secum. 9. Wie vereinigt sich mit dieser Zeitbestimmung das vaticinium bei Verg. I, 272: hic iam_ter centum regnabitur annos? - 12. Der Cultus wird nicht nach Rom verpflanzt, sondern an Ort und Stelle fortgeführt. 14. Duplicatur: Vielleicht entstand jetzt die Tribus der Luceres, ohne dass diese volles Recht neben den beiden andern erhielt. Vgl. Niebuhr Vorl. I, 133. - 15. Caelius, südöstlich vom Palatinus. Es ist nicht anzunehmen, dass die ge sammte Menschenmenge in Rom D. Ancus Marcius. (Liv. I, 32. 33). 1 XXXII. Mortuo Tullo res, ut institutum iam inde ab initio erat, ad patres redierat, iique interregem nominaverant. quo comitia habente Ancum Marcium regem populus creavit; patres 2 fuere auctores. Numae Pompili regis nepos filia ortus Ancus 5 Marcius erat. qui ut regnare coepit, et avitae gloriae memor, et quia proximum regnum, cetera egregium, ab una parte haud satis prosperum fuerat aut neglectis religionibus aut prave cultis longe antiquissimum ratus sacra publica ut ab Numa instituta erant facere, omnia ea ex commentariis regis ponti- 10 ficem in album relata proponere in publico iubet. inde et civibus otii cupidis et finitimis civitatibus facta spes in avi 3 mores atque instituta regem abiturum. igitur Latini, cum quibus Tullo regnante ictum foedus erat, sustulerant animos; et, cum incursionem in agrum Romanum fecissent, repetentibus 15 res Romanis superbe responsum reddunt, desidem Romanum regem inter sacella et aras acturum esse regnum rati. 6 Legatus ubi ad fines eorum venit, unde res repetuntur, capite velato filo lanae velamen est „audi, Iuppiter" inquit, audite Fines" cuiuscumque gentis sunt nominat-, 20 ,,audiat Fas! ego sum publicus nuntius populi Romani; iuste pieque legatus venio verbisque meis fides sit." peragit deinde postulata. inde Iovem testem facit: „si ego iniuste inpieque 2. res ad patres redierat: Vgl. zu p. 19, 18.5. Nach einem König aus dem Stamm der Ramnes geht der Thron wieder auf ein Mitglied der Tities über. Merkwürdig ist es, dass das Alterthum von dem Vater des Ancus nichts wusste. Es wird desshalb auf ein Erbrecht der Frauen geschlossen. 7. cetera, in den übrigen Beziehungen, sonst. 8. haud satis prosperum; denn in der lezten Zeit der Reg. des Tull. Host. pestilentia laboratum est; zuletzt: ira Iovis sollicitati prava religione fulmine ictum cum domo conflagrasse (sc. Tullum regem). — 8. religionibus, religiöser Satzungen, Gebräuche.-10. facere, denn der König ist Vorsteher des Cultus. - 10. regis Numae, Umschreibung des pron. demonstr. Der König will, dass gewisse Cultusbestimmungen zur allgemeinen Kenntniss des Volkes gelangen, cf. p. 19, 4.-11. in album: = auf eine weisse Tafel.-13. abiturum, = illos homines illasque res dedier mihi exposco, tum patriae compotem me numquam siris esse." haec, cum fines supra- 8 scandit, haec, quicumque ei primus vir obvius fuerit, haec portam ingrediens, haec forum ingressus paucis verbis carminis 5 concipiendique iuris iurandi mutatis peragit. si non deduntur 9 quos exposcit, diebus tribus et triginta tot enim sollemnes sunt peractis bellum ita indicit: „audi Iuppiter et tu lane 10 Quirine diique omnes caelestes vosque terrestres vosque inferni audite! ego vos testor, populum illum" - quicumque est, no10 minat,iniustum esse, neque ius persolvere. sed de istis rebus in patria maiores natu consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur." cum his nuntius Romam ad consulendum redit. confestim rex his ferme verbis patres consulebat: quarum 11 rerum litium causarum condixit pater patratus populi Romani 15 Quiritium patri patrato Priscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis, quas res nec dederunt nec solverunt nec fecerunt, quas res dari fieri solvi oportuit, dic," inquit ei, quem primum sententiam rogabat, „,quid censes?" tum ille: „puro 12 pioque duello quaerendas censeo, itaque consentio consciscoque." Land und Recht sollen vernehmen = eines Richters (iudex) wieder vor dem magistratus (praetor) einfinden, so wird condicere überhaupt gebraucht für das Anstellen einer auf dare oportere gerichteten Klage, condictio selbst ist eine solche Klage, qua actor intendit, dari sibi oportere. Wie im Civilprozess, so findet hier condicere dieselbe Anwendung im ius gentium oder ius fetiale. Der Genitiv hängt also ab von dem in condixit enthaltenen Subst. condictionem. Rerum Ansprüche auf eine Sache, litium auf ein Recht (ius in aliena re), causarum auf die aus denselben entspringenden Rechtsverhältnisse. -16. quas res ist nicht etwa Acc. der Beziehung; ebenso wenig ist ein demonstratives de his rebus zu ergänzen. Construire: Wegen welcher Objecte der p. p. an die Latiner die Forderung erhoben hat, welche Forderung sie nicht erfüllt haben, welche Forderung (aber) sie zu erfüllen verpflichtet waren, was ist deine Meinung?-18. Puro pioque iusto pioque mit Beobachtung aller völkerrechtlichen Förmlichkeiten. 19. quaerendas=vindicandas.-19.itaque-consciscoque, dies ist meinerseits (con-) mein Urtheil = inde ordine alii rogabantur, quandoque pars maior eorum qui aderant in eandem sententiam ibat, bellum erat consensum. fieri solitum, ut fetialis hastam ferratam aut sanguineam ad fines eorum ferret, et non minus tribus puberibus praesentibus 13 diceret: quod populi Priscorum Latinorum hominesque Prisci 5 Latini adversus populum Romanum Quiritium fecerunt deliquerunt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse, senatusque populi Romani Quiritium censuit consensit conscivit, [ut bellum cum Priscis Latinis fieret], ob eam rem ego populusque Romanus populis Priscorum La- 10 tinorum hominibusque Priscis Latinis bellum indico facioque." 14 id ubi dixisset, hastam in fines eorum emittebat. hoc tum modo ab Latinis repetitae res ac bellum indictum; moremque eum posteri acceperunt. 1 XXXIII. Ancus demandata cura sacrorum flaminibus sa- 15 cerdotibusque aliis exercitu novo conscripto profectus Politorium urbem Latinorum vi cepit, secutusque morem regum priorum, qui rem Romanam auxerant hostibus in civitatem u. Beschluss. 2. in eandem senten- - 9. Die eingeschlossenen Worte erweisen sich als unächt 1) wegen der formlosen Wiederholung von bellum für quod bellum, 2) wegen der selbstständigen Ausführung dieses Gedankens, während doch que in senatusque anzeigt, dass der Senatsbeschluss zusammenhängend mit dem Volksbeschluss ein einheitliches Urtheil darstellen soll. Gellius (XVI, 4) führt dieselbe Formel an aus Cincius de re militari, aber ohne jenen schleppenden Zusatz. —11. facioque: symbolisch durch den Lanzenwurf. - 12. ubi dixisset=ɛl, őrɛ, ònótɛ etc. mit Opt. iterativus, im Hpts. Ind. Impf. Es könnte auch im Nebensatz der Indic. Plusq. stehen. Dionysius u. Plutarch schreiben die Einsetzung der Fetialgebräuche dem Numa zu, Cicero hingegen (resp. II, 31) dem Tullus: constituitque ius quo bella indicerentur, quod per se iusstissime inventum sanxit fetiali religione, ut omne bellum, quod denuntiatum indictumque non esset, id iniustum esse atque inpium iudicaretur. Wahrscheinlich beschränkten sich diese Gebräuche zunächst auf die Kriege mit den Latinern, insofern diese dieselben Formalitäten beobachteten. 16. novo, weil das Heer den Fahneneid nur dem Tullus geleistet hatte, so musste es von neuem auf den Namen des Ancus vereidigt werden, vgl. II, 32, auch wenn es nicht entlassen (dimissus) gewesen wäre.-16. Politorium: zwischen der via Appia und dem Tiberis.-17. secutus -- priorum, es ist also kein Grund vorhanden, den Ancus für |