tradidissent; item qui de pace, aut bello, cum hostibus pactiones fecissent. » Huic rogationi partim conscii sibi, alii ex partium invidia, pericula metuentes, quoniam aperte resistere non poterant, quin illa et alia talia placere sibi faterentur; occulte per amicos, ac maxume per homines nominis Latini et socios Italicos, impedimenta parabant. Sed plebes incredibile memoratu est quam intenta fuerit, quantaque vi rogationem jusserit, magis odio nobilitatis, cui mala illa parabantur, quam cura reipublicæ tanta lubido in partibus! Igitur ceteris metu perculsis, M. Scaurus, quem legatum Bestiæ supra docuimus, inter lætitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam tum civitate, quum ex Mamilia rogatione tres quæsitores rogarentur, effecerat uti ipse in eo numero crearetur. Sed quæstio exercita aspere violenterque, ex rumore et lubidine plebis. Ut sæpe nobilitatem, sic ea tempestate plebem, ex secundis rebus insolentia ceperat. XLI. Ceterum mos partium popularium et senati factionum, ac deinde omnium malarum artium, paucis ante annis Romæ ortus, otio et abundantia earum rerum quæ prima mortales ducunt. Nam ante Carthaginem deletam populus et senatus romanus placide modesteque inter se rempublicam tractabant: neque gloriæ neque do ninationis certamen inter civis erat. Metus hostilis in bonis artibus civitatem retinebat; sed ubi illa formido mentibus discessit, scilicet ea quæ secundæ res amant, lascivia atque superbia, incessere. Ita, quod in advorsis rebus optaverant, otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit; namque cœpere nobilitas dignita sibi tem, populus libertatem, in lubidinem vertere quisque ducere, trahere, rapere. Ita omnia in duas partîs abstracta sunt: respublica, quæ media fuerat, dila cerata. Ceterum nobilitas factione magis pollebat : plebis vis, soluta, atque dispersa in multitudine, minus poterat. Paucorum arbitrio belli domique agitabatur; penes eosdem ærarium, provinciæ, magistratus, gloriæ triumphique erant; populus militia atque inopia urgebatur; prædas bellicas imperatores cum paucis diripiebant : interea parentes aut parvi liberi militum, ut quisque potentiori confinis erat, sedibus pellebantur. Ita, cum potentia avaritia, sine modo modestiaque, invadere, polluere et vastare omnia; nihil pensi neque sancti habere, quoad semet ipsa præcipitavit. Nam ubi primum ex nobilitate reperti sunt qui veram gloriam injustæ potentiæ anteponerent; moveri civitas, et dissensio civilis, quasi permixtio terræ, oriri cœpit. XLII. Nam postquam Tiberius et C. Gracchus, quorum majores punico atque aliis bellis multum reipublicæ addiderant, vindicare plebem in libertatem et paucorum scelera patefacere cœpere; nobilitas noxia, atque eo perculsa, modo per socios ac nomen Latinum, interdum per equites romanos, quos spes societatis a plebe dimoverat, Gracchorum actionibus obviam ierat: et primo Tiberium, dein paucos post annos eadem ingredientem Caium, tribunum alterum, alterum triumvirum coloniis deducendis, cum M. Fulvio Flacco ferro necaverat. Et sane Gracchis, cupidine victoriæ, haud satis moderatus animus fuit sed bono vinci satius est, quam malo more : injuriam vincere. Igitur ea victoria nobilitas ex lubidine sua usa, multos mortalîs ferro aut fuga exstinxit; plusque in reliquum sibi timoris quam potentiæ addidit. Quæ res plerumque magnas civitatîs pessum dedit; dum alteri alteros vincere quovis modo, et victos acerbius, ulcisci volunt. Sed de studiis partium et omnibus civitatis moribus si singulatim, aut pro magnitudine parem disserere, tempus, quam res, maturius deserat : quamobrem ad inceptum redeo. XLIII. Post Auli foedus exercitusque nostri foedamı fugam, Q. Metellus et M. Silanus consules designati provincias inter se paraverant : Metelloque Numidia evenerat, acri viro, et quanquam advorso populi partibus, fama tamen æquabili et inviolata. Is ubi primum magistratum ingressus est, alia omnia sibi cum collega ratus, ad bellum quod gesturus erat animum intendit. Igitur diffidens veteri exercitui, milites scribere, præsidia undique arcessere: arma, tela, equos, cetera instrumenta militiæ parare, ad hoc commeatum affatim, denique omnia quæ bello vario et multarum rerum egenti usui esse solent. Ceterum ad ea patranda senatus, auctoritate; socii, nomenque Latinum, et reges, ultro auxilia mittendo; postremo omnis civitas, summo studio, adnitebantur. Itaque, ex sententia omnibus rebus paratis compositisque, in Numidiam proficiscitur, magna spe civium, quum propter bonas artîs, tum maxume quod advorsum divitias animum invictum gerebat; et avaritia magistratuum ante id tempus in Numidia nostræ opes contusæ, hostiumque auctæ erant. XLIV. Sed ubi in Africam venit, exercitus ei tra ditur a Sp. Albino proconsule, iners, imbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua quam manu promtior, prædator ex sociis et ipse præda hostium, sine imperio et modestia habitus. Ita imperatori novo plus ex malis moribus sollicitudinis, quam ex copia militum auxilii aut spei bonæ, accedebat. Statuit tamen Metellus, quanquam et æstivorum tempus comitiorum mora imminuerat, et exspectatione eventi civium animos intentos putabat, non prius bellum adtingere, quam, majorum disciplina, milites laborare coegisset. Nam Albinus, Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquam decreverat non egredi provincia, quantum temporis æstivorum in imperio fuit, plerumque milites stativis castris habebat; nisi quum odos, aut pabuli egestas, locum mutare subegerat. Sed neque more militari vigiliæ deducebantur: uti cuique lubebat, ab signis aberat; lixæ permixti cum militibus diu noctuque vagabantur, et palantes agros vastare, villas expugnare, pecoris et mancipiorum prædas certantes agere; eaque mutare cum mercatoribus vino advectitio, et aliis talibus præterea, frumentum publice datum vendere, panem in dies mercari: postremo, quæcunque dici aut fingi queunt ignaviæ luxuriæque probra, in illo exercitu cuncta fuere, et alia amplius. XLV. Sed in ea difficultate Metellum, non minus quam in rebus hostilibus, magnum et sapientem virum fuisse comperior tanta temperantia inter ambitionem sævitiamque moderatum! Namque edicto primum adjumenta ignaviæ sustulisse, « ne quisquam in castris panem, aut quem alium coctum cibum venderet; ne lixæ exerci 1 tum sequerentur; ne miles gregarius in castris, neve in agmine, servum aut jumentum haberet; » ceteris arte modum statuisse. Præterea transvorsis itineribus quotidie castra movere; juxta ac si hostes adessent, vallo atque fossa munire; vigilias crebras ponere, et ipse cum legatis circumire; item in agmine in primis modo, modo in postremis, sæpe in medio adesse, ne quispiam ordine egrederetur, uti cum signis frequentes incederent, miles cibum et arma portaret. Ita, prohibendo a delictis magis quam vindicando, exercitum brevi confirmavit. XLVI. Interea Jugurtha, ubi quæ Metellus agebat ex nuntiis accepit, simul de innocentia ejus certior Romæ factus, diffidere suis rebus, ac tum demum veram deditionem facere conatus est. Igitur legatos ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodo ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo romano. Sed Metello jam antea experimentis cognitum erat genus Numidarum infidum, ingenio mobili, novarum rerum avidum. Itaque legatos alium ab alio divorsos adgreditur; ac paullatim tentando, postquam opportunos cognovit, multa pollicendo persuadet « uti Jugurtham maxume vivum, sin id parum procedat, necatum sibi traderent » : ceterum palam, quæ ex voluntate forent, regi nuntiari jubet. Deinde ipse paucis diebus, intento atque infesto exercitu, in Numidiam procedit: uhi, contra belli faciem, tuguria plena hominum, pecora cultoresque in agris erant ex oppidis et mapalibus præfecti regis obvii procedebant, parati frumentum dare, commeatum portare, postremo omnia quæ imperarentur facere. Neque Metellus idcirco minus, sed pariter ac |