sens nobilitavit. 5. Et consilio etiam unius hominis addita rei dicitur fides. Namque Proculus Iulius, sollicita civitate desiderio regis et infensa patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnae rei auctor in concionem prodit. 6. «Romulus » inquit, «Quirites, parens urbis huius, prima hodierna luce caelo repente delapsus se mihi obvium dedit. Quum perfusus horrore venerabundus adstitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset: 7.« Abi, nuntia « inquit » Romanis, caelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit: proinde rem militarem colant, sciantque et ita posteris tradant, nullas opes humanas armis Romanis resistere posse ». 8. «Haec » inquit «locutus sublimis abiit». Mirum, quantum illi viro nutianti haec fidei fuerit, quamque desiderium Romuli apud plebem exercitumque facta fide inmortalitatis lenitum sit.

XVII. 1. Patrum interim animos certamen regni ac cupido versabat; necdum ad singulos, quia nemo magnopere eminebat in novo populo, pervenerat; factionibus inter ordines certabatur. 2. Oriundi ab Sabinis, ne, quia post Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate aequa possessionem imperii amitterent, sui corpot is creari regem volebant; Romani veteres peregrinum regem aspernabantur. 3. In variis voluntatibus regnari tamen omnes volebant, libertatis dulcedine nondum experta. 4. Timor deinde patres incessit, ne civitatem sine imperio, exercitum sine duce, multarum circa civitatium irritatis animis, vis aliqua externa adoriretur. Et esse igitur aliquod caput placebat, et nemo alteri concedere in animum inducebat. 5. Ita rem inter se centum patres, decem decuriis factis singulisque in singulas decurias creatis, qui summae rerum praeessent, consociant. 6. Decem imperitabant; unus cum insignibus imperii et lictoribus erat; quinque dierum spalio finiebatur imperium ac per omnes in orbem ibat; annuumque intervallum regni fuit; id ab re, quod nunc quoque tenet nomen, interregnum appellatum. 7. Fremere deinde plebs, multiplicatam servitutem, centum pro uno dominos factos; nec ultra nisi regem et ab ipsis creatum videbantur passuri. 8. Quum sensissent ea moveri patres, offerendum ultro rati, quod amissuri erant, ita gratiam ineunt, summa potestate populo permissa, ut non plus darent iuris quam detinerent.

T. LIVII. Hist. Rom.

2

9. Decreverunt enim, ut, quum populus regem iussisset, id sic ratum esset, si patres auctores fierent. Hodie quoque in legibus magistratibusque rogandis usurpatur idem ius, vi adempta : priusquam populus suffragium ineat, in incertum comitiorum eventum patres auctores fiunt. 10. Tum interrex, concione advocata, «Quod bonum faustum felixque sit », inquit, «Quirites, regem create: ita patribus visum est. Patres deinde, si dignum, qui secundus ab Romulo numeretur, crearitis, auctores fient». Adeo id gratum plebi fuit, ut, ne victi beneficio viderentur, id modo sciscerent iuberentque, ut senatus decerneret, qui Romae regnaret.

XVIII. 1. Inclita iustitia religioque ea tempestate Numae Pompilii erat. Curibus Sabinis habitabat, consultissimus vir, ut in illa quisquam esse aetate poterat, omnis divini atque humani iuris. 2. Auctorem doctrinae eius, quia non exstat alius, falso Samium Pythagoram edunt, quem, Servio Tullio regnante Romae, centum amplius post annos, in ultima Italiae ora circa Metapontum Heracleamque et Crotona iuvenum aemulantium studia coetus habuisse constat. 3. Ex quibus locis, etsi eiusdem aetatis fuisset, qua fama in Sabinos aut quo linguae commercio quemquam ad cupiditatem discendi excivisset? quove praesidio unus per tot gentes dissonas sermone moribusque pervenisset? 4. Suopte igitur ingenio temperatum animum virtutibus fuisse opinor magis, instructumque non tam peregrinis artibus quam disciplina tetrica ac tristi veterum Sabinorum, quo genere nullum quondam incorruptius fuit. 5. Audito nomine Numae patres Romani, quamquam inclinari opes ad Sabinos rege inde sumpto videbantur, tamen neque se quisquam nec factionis suae alium nec denique patrum aut civium quemquam praeferre illi viro ausi, ad unum omnes Numae Pompilio regnum deferendum decernunt. 6. Accitus, sicut Romulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se quoque deos consuli iussit. Inde ab augure, cui deinde honoris ergo publicum id perpetuumque sacerdotium fuit, deductus in arcem in lapide ad meridiem versus consedit. 7. Augur ad laevam eius capite velato sedem cepit, dextra manu baculum sine nodo aduncum tenens, quem lituum appellarunt. Inde ubi, prospectu in urbem agrumqué capto, deos precatus regiones ab oriente

ad occasum determinavit, dextras ad meridiem partes, tarvas ad septentrionem esse dixit: 8. signum contra, quo longissime conspectum oculi ferebant, animo finivit ; tum litno in taevam manum translato, dextra in caput Numae imposita, precatus ita est: 9. Juppiter pater, sest fas, hunc Numam Pompilium, cuius ego caput teneo, regem Romae esse, uti tu signa nobis certa acclarassis inter eos tines, quos feci. 10. Tum peregit verbis auspicia, quae mitti vellet: quibus missis, declaratus rex Numa de tempio descendit.

XIX. 1. Qui regno sta potitus urbem novam, conditam vi et armis, iure eam tegibusque ac moribus de integro condere parat. 2. Quibus quum interessescere videret non poss se, — quippe efferari milita a mitigandum ferocem

populum armorum desuelvineratus danum ad infimum Ar giletum iudicem pacis but, apertus ut in armis esse civitatem, clausus palm omnes populos significaret, 3. Bis deinde post Auersus fuit, semel T. Manlio consule post Funicum primoperectum bellum, iterum, quod nostrae aetati di deders, post bellum Actiacum, ab imperatore Caesarea terra marique parla. 4. Clauso eo, qui fuorum societate ac foo deribus junxissel arum periculorum curis s hostium disciplinaque

ne luxuriarent otwa
militaris continuerai, a
inperitam et illis

, rem ad multitudinem

tum iniiciendum um descendere ad animos
racissimam, deorum me
sine aliquo com posset, simulat sibi cum

a Egeria congr ceptissima dis corum practice

esse; eius se monitu,
itnere, sacerdotes suos cu

de in duodecium primum ad cursus
t annum; quem, quia tr

ies singulis

nno, qui se

or orbe, intercalariis

explet, desuntque

ad

UN

t vicesimo anno
Jenis omnium annor
tos dies fastosq
tile futurum
andis animu

dies

quae

ma

um

ge

um itos

an-.

ulta

ices

'um

re

hic

naem

Inde

clara

atres

5, sed

, tum ur eierebat. pani ex

n Gaius us ad res rius quam um: ita pie acta: excepti

te regis convietiverant priores diem indixerant. Alus dicendi potestanium ignari primum quam, quod minus i res repetitum se iussos. 7. Ad haec gem Romanum deos tes legatos aspersce clades belli ».

quam ipse plurima sacra obibat, ea maxime, quae nunc ad Dialem flaminem pertinent. 2. Sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis desererentur, flaminem lovi assiduum sacerdotem creavit, insignique eum veste et curuli regia sella adornavit. Huic duos flamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino; 3. virginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris haud alienum. lis, ut assiduae templi antistites essent, stipendium de publico statuit; virginitate a'iisque caerimoniis venerabiles ac sanctas fecit. 4. Salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae insigne dedit et super tunicam aeneum pectori tegumen; caelestiaque arma, quae ancilia appellantur, ferre ac per urbem ire canentes carmina cum tripudiis sollemnique saltatu iussit. 5. Pontificem deinde Numam Marcium Marci filium ex patribus legit, eique sacra omnia exscripta exsignataque attribuit, quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra fierent, atque unde in eos sumptus pecunia erogaretur. 6. Cetera quoque omnia publica privataque sacra pontificis sciti subiecit, ut esset, quo consultum plebes veniret, ne quid divini iuris negligendo patrios ritus peregrinosque adsciscendo turbaretur; 7. nec caelestes modo caerimonias, sed iusta quoque funebria placandosque manes ut idem pontifex edoceret, quaeque prodigia fulminibus aliove quo visu missa susciperentur atque curarentur. Ad ea elicienda ex mentibus divinis lovi Elicio aram in Aventino dicavit, deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent.

XXI. 1. Ad haec consultanda procurandaque multitudine omni a vi et armis conversa, et animi aliquid agendo occupati erant, et deorum assidua insidens cura, quum interesse rebus humanis caeleste numen videretur, ea pietate omnium pectora imbuerat, ut fides ac iusiurandum, pro obnoxio legum ac poenarum metu, civitatem regerent. 2. Et quum ipsi se homines in regis, velut unici exempli, mores formarent, tum finitimi etiam populi, qui antea castra, non urbem positam in medio ad sollicitandam omnium pacem crediderant, in eam verecundiam adducti sunt, ut civitatem totam in cultum versam deorum violare ducerent nefas. 3. Lucus erat, quem medium ex opaco

specu fons perenni rigabat aqua; quo quia se persaepe Numa sine arbitris velut ad congressum deae inferebat, Camenis eum lucum sacravit, quod earum ibi concilia cum coniuge sua Egeria essent. 4. Et soli Fidei sollemne instituit. Ad id sacrarium flamines bigis curru arcuato vehi iussit, manuque ad digitos usque involuta rem divinam facere, significantes, fidem tutan-. dam sedemque eius etiam in dexteris sacratam esse. 5. Multa alia sacrificia locaque sacris faciendis, quae Argeos pontifices vocant, dedicavit. Omnium tamen maximum eius operum fuit tutela per omne regni tempus haud minor pacis quam regni. 6. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello, hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnayit annos, Numa tres et quadraginta. Quum valida tum temperata et belli et pacis artibus erat civitas.

XXII. 1. Numae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostilii, cuius in infima arce clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus iussit: patres auctores facti. 2. Hic non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Quum aetas viresque, tum avita quoque gloria animum stimulabat. Senescere igitur civitatem otio ratus undique materiam excitandi belli quaerebat. 3. Forte evenit, ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex Romano praedas in vicem agerent. 4. Imperabat tum Gaius Cluilius Albae. Utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi. Tullus praeceperat suis, ne quid prius quam mandata agerent; satis sciebat, negaturum Albanum: ita pie bellum indici posse. 5. Ab Albanis socordius rex acta: excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne, comi fronte regis convivium celebrant. Tantisper Romani et res repetiverant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. Haec renuntiant Tullo. 6. Tum legatis Tullus dicendi potestatem, quid petentes venerint, facit. Illi omnium ignari primum purgando terunt tempus: se invitos quicquam, quod minus placeat Tullo, dicturos, sed imperio subigi: res repetitum se venisse; ni reddantur, bellum indicere iussos. 7. Ad haec Tullus Nuntiate» inquit « regi vestro, regem Romanum deos facere testes, uter prius populus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant huiusce clades belli ».