Immagini della pagina
PDF
ePub

Numantino longe maxima virtus fuit, quam rem tibi certo1 scio gaudio esse. Nobis ob merita sua carus est; ut idem senatui et populo Romano sit, summa ope nitemur. Tibi quidem pro nostra amicitia gratulor. En habes virum dignum te atque avo suo Masinissa.' Igitur rex, ubi ea, quae fama acceperat, ex litteris imperatoris ita esse cognovit, cum virtute tum gratia viri permotus flexit animum suum et Jugurtham beneficiis vincere aggressus est, statimque eum adoptavit et testamento pariter cum filiis heredem instituit. Sed ipse paucos post annos morbo atque aetate confectus quum sibi finem vitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis itemque Adherbale et Hiempsale filiis dicitur hujuscemodi verba cum Jugurtha habuisse :2

10. Parvum ego te, Jugurtha, amisso patre, sine spe, sine opibus, in meum regnum accepi, existimans non minus me tibi, quam si genuissem, ob beneficia carum fore; neque ea res falsum me habuit.3 Nam, ut alia magna et egregia tua omittam, novissime rediens Numantia meque regnumque meum gloria honoravisti tuaque virtute nobis Romanos ex amicis amicissimos4 fecisti; in Hispania nomen familiae renovatum est, postremo, quod difficillimum inter mortales est, gloria invidiam vicisti. Nunc, quoniam mihi natura finem vitae facit, per hanc dexteram, per regni fidem5 moneo obtestorque, uti hos, qui tibi genere propinqui, beneficio meo fratres sunt, caros habeas, neu malis alienos adjungere quam sanguine conjunctos retinere. Non exercitus neque thesauri praesidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque auro parare queas; officio et fide pariuntur.7 Quis autem amicior quam frater fratri? aut quem alienum fidum invenies, si tuis hostis fueris? Equidem ego vobis regnum

1 Certo scio; we also find certe scio. See Zumpt, § 266, note. 2 Verba habere is sometimes used in the sense of orationem habere. 3 Me falsum habuit for me fefellit. We remarked before (Cat. 51) that Sallust is fond of using habere in certain phrases.

Amicissimos. See Zumpt, § 410.

5 Per regni fidem, by the conscientiousness which is observed in governing, and must be observed;' so that it is almost the same as per regiam fidem, or per fidem regum, which kings owe to one another. Adjungere; supply tibi, connect yourself with strangers,' as opposed to supporting and maintaining friendly relations with his friends and kinsmen.

[ocr errors]

7 Sallust here changes his expression. He might have said parantur, but parere also occurs in other authors in the sense of parare, or 'to acquire.'

trado firmum, si boni eritis; sin mali, imbecillum. Nam concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. Ceterum ante hos1 te, Jugurtha, qui aetate et sapientia prior es, ne aliter quid eveniat, providere decet. Nam in omni certamine qui opulentior est, etiamsi accipit injuriam, tamen quia plus potest, facere videtur. Vos autem, Adherbal et Hiempsal, colite, observate2 talem hunc virum, imitamini virtutem et enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse videar quam genuisse.'

11. Ad ea Jugurtha, tametsi regem ficta locutum intellegebat et ipse longe aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne respondit. Micipsa paucis post diebus moritur. Postquam illi more regio justa magnifice fecerant, reguli3 in unum convenerunt, ut inter se de cunctis negotiis disceptarent. Sed Hiempsal, qui minimus ex illis erat, natura ferox et jam ante ignobilitatem Jugurthae, quia materno genere impar erat, despiciens, dextera Adherbalem assedit, ne medius ex tribus, quod apud Numidas honori ducitur, Jugurtha foret. Dein tamen ut aetati concederet fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. Ibi quum multa de administrando imperio dissererent, Jugurtha inter alias res jacit oportere quinquennii consulta et decreta omnia rescindi; nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo valuisse. Tum idem Hiempsal placere sibi respondit; nam ipsum illum tribus proximis annis6 adoptatione in regnum pervenisse. Quod verbum in pectus Jugurthae altius, quam quisquam ratus erat, descendit. Itaque ex eo tempore ira et metu anxius mo

1 Ante hos, 'in preference to these.'

2 Observare has a sense similar to that of colere, to honour,' and refers to the observance of all the duties of devotedness, especially in the external relations of social life.

3 Reguli may be petty kings with small dominions as well as young kings-that is, princes. We here take the latter to be the meaning.

4 Adherbalem assedit, or Adherbali assedit,' he sat himself down at the right-hand side of Adherbal.' See Zumpt, § 386, note. There accordingly remained for Jugurtha only the place on the left of Adherbalthat is, the least honourable of the three places.

5 Fatigatus is commonly construed with an ablative, which is here to be supplied (precibus); but without such an addition, fatigare signifies 'to importune a person with prayers and requests.'

6 Within the last three years;' but as the author is here speaking of the time at which something happened, it is used instead of ante triennium, or triennio ante.

liri, parare atque ea modo cum animo habere,1 quibus Hiempsal per dolum caperetur. Quae ubi tardius procedunt neque lenitur animus ferox, statuit quovis modo inceptum perficere.

12. Primo conventu, quem ab regulis factum supra memoravi, propter dissensionem placuerat dividi thesauros finesque imperii singulis constitui. Itaque tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam distribuendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris alius alio2 concessere. Sed Hiempsal in oppido Thirmida forte ejus domo utebatur, qui proximus lictor3 Jugurthae carus acceptusque ei semper fuerat; quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat impellitque, uti tamquam suam visens domum eat, portarum claves adulterinas paret (nam verae ad Hiempsalem referebantur); ceterum, ubi res postularet, se ipsum cum magna manu venturum. Numida mandata brevi conficit atque, uti doctus erat, noctu Jugurthae milites introducit. Qui postquam in aedes irrupere, diversi regem quaerere, dormientes alios, alios occursantes interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere; quum5 interim Hiempsal reperitur occultans sese tugurio mulieris ancillae, quo initio pavidus et ignarus loci perfugerat. Numidae caput ejus, uti jussi erant, ad Jugurtham referunt.

13. Ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam brevi divulgatur; Adherbalem omnesque, qui sub imperio Micipsae fuerant, metus invadit; in duas partes discedunt Numidae; plures Adherbalem sequuntur, sed illum alterum bello meliores. Igitur Jugurtha quam maximas potest copias armat, urbes partim vi, alias voluntate imperio suo adjungit, omni Numidiae imperare parat.6 Adherbal, tametsi Romam legatos

1 Cum animo habere, the same as cum, or in animo agitare, volvere, reputare. Here, again, we must attend to the use of habere.

[ocr errors]

*2 Alius alio, one in one direction, and the other in another.' See Zumpt, § 289.

3 Proximus lictor is the one of the lictors who, when they precede the praetors or consuls, walks last, and is therefore nearest to his commander; and this lictor, according to Roman custom, had the highest rank among his fellow-lictors. The customs of the Romans were imitated at the courts of allied princes.

4 Claves adulterinae, 'imitation keys.'

5 Respecting the quum in descriptions, where it is commonly preceded by interea, or interim, see Zumpt, § 580.

6 Parat, in the sense of se parat, he prepares himself,' or 'sets about;' and thus parare is not unfrequently used by Sallust absolutely in the sense of statuere and instituere.

F

miserat, qui senatum docerent de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudine militum, parabat armis contendere. Sed ubi res ad certamen venit, victus ex proelio profugit in provinciam ac deinde Romam contendit. Tum Jugurtha patratis consiliis, postquam omnis Numidiae potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans, timere populum Romanum neque adversus iram ejus usquam nisi in avaritia nobilitatis et pecunia sua spem habere. Itaque paucis diebus2 cum auro et argento multo legatos Romam mittit, quîs praecepit, primum uti veteres amicos muneribus expleant, deinde novos acquirant, postremo quaecunque possint largiundo parare ne cunctentur. Sed ubi Romam legati venere et ex praecepto regis hospitibus aliisque, quorum ea tempestate in senatu auctoritas pollebat, magna munera misere, tanta commutatio incessit, uti ex maxima invidia in gratiam et favorem nobilitatis Jugurtha veniret; quorum pars spe, alii praemio inducti, singulos ex senatu ambiundo3 nitebantur, ne gravius in eum consuleretur.4 Igitur ubi legati satis confidunt, die constituto senatus utrisque datur. Tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus:

14. 'Patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi praecepit, uti regni Numidiae tantummodo procurationem5 existimarem meam, ceterum jus et imperium ejus penes vos esse; simul eniterer domi militiaeque quam maximo usui esse populo Romano; vos mihi cognatorum, vos affinium loco

1 Provincia here is the Roman province of Africa, consisting of the territory of Carthage which had been destroyed, and containing the towns of Leptis, Hadrumetum, Utica, and Carthage, which was gradually rising again as a Roman town. That territory now belongs to the dey of Tunis, a vassal prince of the Turkish sultan. Numidia, in the west of the Roman province, was bounded in the west by the kingdom of Mauretania, and comprised the modern Algeria which is possessed by the French.

Paucis diebus,' within a few days;' that is, a few days after. See Zumpt, § 480.

3 Singulos ambire, 'to go about addressing individual persons,' has at the same time the meaning of 'attempting to gain them over by intreaties or promises.'

4 That no severe decree might be passed against him,' ne gravius consilium in eum caperetur.

5 Adherbal says that only the administration of Numidia belongs to him, but that the legal title and supremacy belong to Rome-the language of abject servility, by which he wishes to recommend himself to the protection of the senate.

6 Affines are those connected with one another by marriage, whereas cognati are relations by blood.

ducerem: si ea fecissem, in vestra amicitia exercitum, divitias, munimenta regni me habiturum. Quae quum praecepta parentis mei agitarem, Jugurtha, homo omnium, quos terra sustinet, sceleratissimus contempto imperio vestro, Masinissae me nepotem et jam ab stirpe socium atque amicum populi Romani regno fortunisque omnibus expulit. Atque ego, patres conscripti, quoniam eo miseriarum venturus eram,2 vellem potius ob mea quam ob majorum meorum beneficia posse a vobis auxilium petere, ac maxime deberi mihi beneficia a populo Romano, quibus non egerem; secundum ea, si desideranda erant, uti debitis uterer.3 Sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est, neque mihi in manu fuit,4 Jugurtha qualis foret, ad vos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi misserimum est, cogor prius oneri quam usui esse. Ceteri reges aut bello victi in amicitiam a vobis recepti sunt, aut in suis dubiis rebus societatem vestram appetiverunt; familia nostra cum populo Romano bello Carthaginiensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides ejus quam fortuna petenda erat.5 Quorum progeniem vos, patres conscripti, nolite pati me nepotem Masinissae6 frustra a vobis auxilium petere. Si ad impetrandum nihil causae haberem praeter miserandam fortunam, quod paulo ante rex genere, fama atque copiis potens, nunc deformatus aerumnis, inops, alienas

1 Sustinere is here the same as ferre.

2' As I was to come to such misery;' that is, as it had been ordained by fate that I should come to such misery. See Zumpt, § 498.

3 Adherbal wishes to be able to solicit the aid of the Romans, in consequence of his own services, rather than of those of his ancestors; he then again divides that wish, considering it as most desirable that the Roman people should owe him services without his being in want of them, and next in desirableness that the services which he requires should be performed as services due to him. By this latter sentiment he returns to the point from which he set out-namely, his wish to have done good services (beneficia) to the Romans. Vellem in this sentence is followed twice by the accusative with the infinitive (posse, to which me is to be supplied, and beneficia deberi), and then by a clause with ut (uti; that is, ut-uterer). Secundum ea, 'next to,' or 'next after this,' according to the etymology of secundum from sequor.

In manu fuit, an expression not uncommon in the comic poets; in manu alicujus est, it is in a person's power.'

5 At a time when the good fortune of the Romans did not render it so desirable to enter into connection with them as their fidelity and trustworthiness.'

6 Do not allow me in vain to pray for your assistance.' Me in this sentence is accompanied by two accusatives in apposition, first progeniem, and then nepotem Masinissae.

« IndietroContinua »