iūrātiōnis vehementer simulent, cēterōs adeant, bene polliceantur, dentque operam uti eōs quam maxumē manifēstōs habeant.

Disturbances in Gaul.

XLII. Īsdem ferē temporibus in Gallia citeriōre atque 5 ulteriōre, item in agrō Picenō, Bruttiō, Apūliā mōtus erat. Namque illi quos ante Catilina dimiserat incōnsultē ac veluti per dementiam cūncta simul agēbant; nocturnis cōnsiliīs, armōrum atque tēlōrum portātiōnibus, festinandō, agitandō omnia plūs timōris quam periculi effecerant. Ex eō 10 numero complūris Q. Metellus Celer praetor ex senātūs cōnsultō, causa cognita, in vincula coniecerat, item in citeriōre Gallia C. Mūrēna, qui ei prōvinciae lēgātus praeerat.

Murders Planned in the City.

XLIII. At Rōmae Lentulus cum cēteris, qui principes coniūrātiōnis erant, parātis ut vidēbantur māgnis copiis, 15 constituerant uti, cum Catilina in agrum Faesulānum cum exercitu vēnisset, L. Bēstia tribūnus plēbis, cōntiōne habitā, quereretur de actiōnibus Ciceronis bellique gravissumi invidiam optumō cōnsuli impōneret; eō signō proxumā nocte cētera multitūdō coniūrātiōnis suum quisque negōtium exse20 queretur. Sed ea divisa hōc modo dicebantur: Statilius et Gabinius uti cum māgnā manū duodecim simul opportūna loca urbis incenderent, quo tumultu facilior aditus ad cōnsulem cēterōsque quibus insidiae parābantur fieret; Cethēgus Ciceronis ianuam obsideret eumque vi adgrederētur, 25 alius autem alium; sed filii familiarum, quorum ex nōbilitāte maxuma pars erat, parentis interficerent; simul caede et incendio perculsis omnibus ad Catilinam erumperent. Inter haec parāta atque decrēta Cethēgus semper querēbātur dē īgnāviā sociōrum: illōs dubitandō et diēs prōlā

tandō māgnās opportunitātēs corrumpere; factō nōn cōnsultō in tāli periculo opus esse; seque, si pauci adiuvārent, languentibus aliis, impetum in curiam facturum. Nātūrā ferōx, vehemēns, manū prōmptus erat; maxumum bonum in celeritāte putābat.

The Allobrogian Ambassadors Aid Cicero.

5

XLIV. Sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium cēterōs conveniunt; ab Lentulo, Cethegō, Statiliō, item Cassio postulant iūs iūrandum, quod signātum ad civis perferant ; aliter haud facile eōs ad tantum negotium impelli posse. Ceteri nihil suspicantēs dant, Cassius sēmet eō brevi 10 ventūrum pollicetur ac paulo ante lēgātōs ex urbe proficiscitur. Lentulus cum eis T. Volturcium quendam Crotōniēnsem mittit, ut Allobrogēs, prius quam domum pergerent, cum Catilinā, dată atque acceptā fidē, societatem cōnfirmārent. Ipse Volturciō litterās ad Catilinam dat, quārum 15 exemplum infra scriptum est: "Quis sim, ex eō quem ad tē misi cōgnōscēs. Fac cōgitēs in quantā calamitāte sis, et memineris tē virum esse; cōnsiderēs quid tuae ratiōnēs postulent; auxilium petās ab omnibus, etiam ab infumis." Ad hōc mandāta verbis dat: cum ab senātū hostis iūdicātus sit, 20 quō consiliō servitia repudiet? in urbe parāta esse quae iusserit; nē cunctētur ipse propius accedere.

Conspirators Arrested.

XLV. His rebus ita āctis, cōnstitūtā nocte qua proficiscerentur, Cicero per lēgātōs cuncta ēdoctus L. Valeriō Flacco et C. Pomptinō praetoribus imperat ut in ponte 25 Mulvio per insidias Allobrogum comitātūs deprehendant; rem omnem aperit cuius grātiā mittebantur; cētera, uti facto opus sit, ita agant, permittit. Illi, hominēs militārēs,

IO

sine tumultu praesidiis conlocatis sicuti praeceptum erat, occulte pontem obsidunt. Postquam ad id loci lēgāti cum Volturciō vēnērunt et simul utrimque clamor exortus est, Galli, cito cognito consilio, sine mora praetoribus sẽ trā5 dunt. Volturcius primō cohortātus cēterōs gladiō sē ā multitudine defendit, deinde ubi ā lēgātīs dēsertus est, multa prius dē salūte suā Pomptinum obtestātus, quod ei nõtus erat, postremō timidus ac vitae diffidens velut hostibus sēsē praetoribus dedit.

Cicero, Informed, Examines Conspirators.

XLVI. Quibus rebus confectis omnia properē per nūntiōs consuli declarantur. At illum ingēns cūra atque laetitia simul occupāvēre; nam laetābātur intellegēns coniūrātiōne patefacta civitatem periculis ereptam esse, porrō autem anxius erat dubitāns in maxumō scelere, tantis civibus 15 deprehensis, quid factō opus esset; poenam illōrum sibi oneri, impunitatem perdundae rei publicae fore credebat. Igitur confirmātō animō vocări ad sēsē iubet Lentulum, Cethegum, Statilium, Gabinium, itemque Caepārium Tarracinēnsem, qui in Apūliam ad concitanda servitia proficisci 20 parābat. Cēteri sine mora veniunt; Caepārius, paulo ante domō ēgressus, cōgnitō indiciō, ex urbe profūgerat. Consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenens [in senātum] perducit, reliquos cum custodibus in aedem Concordiae venire iubet.

25

The Senate Summoned to the Temple of Concord.

Eō senātum advocat magnaque frequentia eius ordinis Volturcium cum lēgātīs intrōdūcit, Flaccum praetōrem scrinium cum litteris quās ā lēgātis acceperat eōdem adferre iubet.

XLVII. Volturcius interrogātus dē itinere, dē litteris, postremo quid aut quã de causā cōnsilī habuisset, prīmō fingere alia, dissimulare de coniūrātiōne; post, ubi fidē publică dicere iussus est, omnia uti gesta erant aperit, docetque se paucis ante diebus à Gabiniō et Caepāriō 5 socium adscitum nihil amplius scire quam lēgātōs; tantum modo audire solitum ex Gabiniō P. Autrōnium, Ser. Sullam, L. Vargunteium, multōs praeterea in ea coniuratione esse. Eadem Galli fatentur ac Lentulum dissimulantem coarguunt praeter litteras sermonibus quōs ille habēre solitus erat: ex 10 libris Sibyllinis rēgnum Rōmae tribus Cornēliis portendi; Cinnam atque Sūllam anteā, sē tertium esse, cui fātum foret urbis potiri; praetereā ab incēnsō Capitōliō illum esse vigēsumum annum, quem saepe ex prōdigiis haruspicēs respondissent bellō civili cruentum fore.

On Proofs and Confessions the Conspirators are Detained in Custody.

15

Igitur perlectis litteris, cum prius omnēs signa sua cōgnōvissent, senātus dēcernit uti, abdicātō magistrātū, Lentulus itemque ceteri in liberis custōdiis habeantur. Itaque Lentulus P. Lentulō Spinthēri, qui tum aedilis erat, Cethegus Q. Cornificio, Statilius C. Caesari, Gabinius M. Crasso, Cae- 20 pārius nam is paulo ante ex fugā retractus erat- Cn. Terentio senātōrī trāduntur.

The Populace Join the Magistrates.

XLVIII. Interea plebs, coniuratione patefacta, quae primo cupida rērum novārum nimis bello favēbat, mūtātā mente Catilinae consilia exsecrāri, Cicerōnem ad caelum 25 tollere; veluti ex servitūte ērepta gaudium atque laetitiam agitabat; namque alia belli facinora praedae magis quam detrimentō fore, incendium vērō crūdēle immoderātum ac

sibi maxumē calamitōsum putābat, quippe cui omnēs cōpiae in ūsu cotidiano et cultu corporis erant.

Tarquinius Turns State's Evidence.

Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senātum adductus erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retrāc5 tum āiebant. Is cum se diceret indicātūrum dē coniūrātiōne sī fidēs pūblica data esset, iussus à consule quae sciret ēdicere, eadem fere quae Volturcius, dē parātīs incendiis, de caede bonōrum, dē itinere hostium, senatum docet; praetereā sē missum à M. Crassō, qui Catilinae nuntiāret, nē eum 10 Lentulus et Cethegus aliique ex coniūrātiōne dēprehensi terrerent, eoque magis properäret ad urbem accedere, quō et cēterōrum animōs reficeret et illi facilius ē periculō ēriperentur. Sed ubi Tarquinius Crassum nōmināvit, hominem nōbilem maxumis divitiis, summā potentiā, alii rem incrēdi15 bilem rati, pars tametsi vērum existumābant, tamen quia in tāli tempore tanta vis hominis magis lēniunda quam exagitanda vidēbātur, plērique Crassō ex negōtiis privātis obnoxii, conclamant indicem falsum esse, dēque eā rē postulant uti referātur. Itaque consulente Cicerone frequens senātus 20 decernit Tarquini indicium falsum vidērī eumque in vinculis retinendum, neque amplius potestatem faciundam, nisi de eō indicaret cuius cōnsiliō tantam rem esset mentitus. Erant eo tempore qui existumārent indicium illud a P. Autrōniō māchinātum, quo facilius appellātō Crassō per societatem 25 periculi reliquōs illius potentiā tegeret. Aliī Tarquinium ā Cicerone immissum āiēbant, nē Crassus mōre suō susceptō malōrum patrociniō rem publicam conturbāret. Ipsum Crassum ego postea praedicantem audivi tantam illam contumē liam sibi ab Cicerone impositam.