pater ejus in Aventino ex multaticiâ pecuniâ faciendamı curavit dedicavitque.

XVII. Dum hæc ad Beneventum geruntur, Hannibal, depopulatus agrum Neapolitanum, ad Nolam castra movet: quem ubi adventare consul sensit, Pomponio proprætore cum eo exercitu, qui super Suessulam in castris erat, accito, ire obviam hosti parat, nec moram dimicandi facere. C. Claudium Neronem cum robore equitum silentio noctis per aversam maxime ab hoste portam emittit: circumvectumque occulte subsequi sensim agmen hostium jubet, et, cum coortum proelium videret, ab tergo se objicere. Id errore viarum, an exiguitate temporis, Nero exsequi non potuerit, incertum est. Absente eo cum prælium commissum esset, superior quidem haud dubie Romanus erat: sed, quia equites non affuêre in tempore, ratio compositæ rei turbata est: non ausus insequi cedentes Marcellus, vincentibus suis signum receptui dedit. Plus tamen duo millia hostium eo die cæsa traduntur: Romani minus quadringentis. Solis fere occasu Nero, diem noctemque nequidquam fatigatis equis hominibusque, ne viso quidem hoste rediens, adeo graviter est ab consule increpitus, ut per eum stetisse diceret, quo minus accepta ad Cannas redderetur hosti clades. Postero die Romanus in aciem descendit: Poenus, tacitâ etiam confessione victus, castris se tenuit. Tertio die, silentio noctis, omissâ spe Nolæ potiundæ, rei nunquam prospere tentatæ, Tarentum ad certiorem spem proditionis proficiscitur.

XVIII. Nec minore animo res Romana domi quam militiæ gerebatur. Censores, vacui ab operum locandorum curâ, propter inopiam ærarii, ad mores hominum regendos animum adverterunt, castigandaque vitia; quæ, velut diutinis morbis ægra corpora ex se gignunt, nata bello erant. Primum eos citaverunt, qui post Cannensem pugnam rempublicam deseruisse, Italiâque excessisse velle dicebantur. Princeps

eorum, L. Cæcilius Metellus, quæstor tum forte erat. Jusso deinde eo cæterisque ejusdem noxæ reis causam dicere, cum purgari nequîssent, pronuntiârunt, verba orationemque eos adversus rempublicam habuisse, quo conjuratio deserendæ Italiæ causâ fieret. Secundum eos, citati nimis callidi exsolvendi jurisjurandi interpretes, qui captivorum, ex itinere regressi clam in castra Hannibalis, solutum, quod juraverant redituros, rebantur. His superioribusque illis equi ademti, qui publicum equum habebant; tribuque moti, ærarii omnes facti. Neque senatu modo aut equestri ordine regendo cura se censorum tenuit: nomina omnium ex juniorum tabulis excerpserunt, qui quadriennio non militâssent, quibus neque vacatio justa militiæ, neque morbus causa fuisset. Et ea supra duo millia nominum in ærarios relata, tribuque omnes moti. Additumque [inerti] censoriæ notæ triste senatûs-consultum, ut ii omnes, quos censores notâssent, pedibus mererent, mitterenturque in Siciliam ad Cannensis exercitûs reliquias, cui militum generi non prius, quam pulsus Italiâ hostis esset, finitum stipendiorum tempus erat. Cum censores, ob inopiam ærarii, se jam locationibus abstinerent ædium sacrarum tuendarum, curuliumque equorum præbendorum, ac similium his rerum; convenêre ad eos frequentes, qui hastæ hujus generis assueverant; hortatique censores, ut omnia perinde agerent, locarent, ac si pecunia in ærario esset: neminem, nisi bello confecto, pecuniam ab ærario petiturum esse. Convenêre deinde domini eorum, quos Ti. Sempronius ad Beneventum manu emiserat; arcessitosque se ab triumviris mensariis esse dixerunt, ut pretia servorum acciperent: cæterum non ante, quam bello confecto, accepturos esse. Cum hæc inclinatio animorum plebis ad sustinendam inopiam ærarii fieret; pecuniæ quoque pupillares primo, deinde viduarum, cœptæ conferri; nusquam eas tutius sanctiusque deponere credentibus, qui deferebant, quam in publicâ fide: inde, si quid emtum paratumque pu

pillis ac viduis foret, a quæstore perscribebatur. Manavit ea privatorum benignitas ex Urbe etiam in castra, ut non eques, non centurio, stipendium acciperent; mercenariumque increpantes vocarent, qui accepisset.

XIX. Q. Fabius consul ad Casilinum castra habe→ bat, quod duûm millium Campanorum, et septingentorum militum Hannibalis, tenebatur præsidio. Præerat Statius Metius, missus ab Cn. Magio Atellano, qui eo anno Medixtuticus erat, servitiaque et plebem promiscue armabat, ut castra Romana invaderet, intento consule ad Casilinum oppugnandum. Nihil eorum Fabium fefellit. Itaque Nolam ad collegam mittit, "altero exercitu, dum Casilinum oppugnatur, opus esse, qui Campanis opponatur. Vel ipse, relicto Nolæ præsidio modico, veniret; vel, si eum Nola teneret, et necdum securæ res ab Hannibale essent, se Ti. Gracchum proconsulem a Benevento acciturum." Hoc nuntio Marcellus, duobus militum millibus Nolæ in præsidio relictis, cum cætero exercitu Casilinum venit; adventuque ejus, Campani, jam moventes sese, quieverunt. Ita a duobus consulibus Casilinum oppugnari cœptum: ubi cum multa, succedentes temere moenibus, Romani milites acciperent vulnera, neque satis inceptis succederet, Fabius, omittendam rem parvam ac juxta magnis diffi cilem, abscedendumque inde censebat, cum res ma jores instarent. Marcellus, multa magnis ducibus, sicut non aggredienda, ita semel aggressis non dimittenda esse, dicendo, quia magna famæ momenta in utramque partem fierent, tenuit, ne irrito incepto abiretur. Vineæ inde omniaque alia operum machinationumque genera cum admoverentur, Campanique Fabium orarent, ut abire Capuam tuto liceret; paucis egressis, Marcellus portam, quâ egrediebantur, occupavit, cædesque promiscue omnium circa portam pri mo, deinde, irruptione factâ, etiam in urbe fieri cœpta est. Quinquaginta fere primo egressi Campanorum,

cum ad Fabium confugissent, præsidio ejus Capuam pervenerunt. Casilinum, inter colloquia cunctationemque petentium fidem, per occasionem captum est. Captivi, quique Campanorum, quique Hannibalis militum erant, Romam missi, atque ibi in carcere inclusi sunt: oppidanorum turba per finitimos populos in custodiam divisa.

XX. Quibus diebus a Casilino, re bene gestâ, recessum est, eis Gracchus in Lucanis aliquot cohortes, in eâ regione conscriptas, cum præfecto sociorum in agros hostium prædatum misit. Eos effuse palatos Hanno adortus, haud multo minorem, quam ad Beneventum acceperat, reddidit hosti cladem; atque in Bruttios raptim, ne Gracchus assequeretur, concessit. Consules, Marcellus retro, unde venerat, Nolam redit; Fabius in Samnium ad populandos agros recipiendasque armis, quæ defecerant, urbes processit. Caudinus Samnis gravius devastatus; perusti late agri; prædæ pecudum hominumque actæ oppida vi capta, Compulteria, Telesia, Compsa, Melæ, Fulfulæ et Orbitanium: ex Lucanis Blandæ; Apulorum cæ oppugnatæ. Millia hostium in his urbibus viginti quinque capta, aut occisa: et recepti perfugæ trecenti septuaginta; quos cum Romam misisset consul, virgis in comitio casi omnes, ac de Saxo dejecti. Hæc a Q. Fabio intra paucos dies gesta. Marcellum ab gerendis rebus valetudo adversa Nolæ tenuit. Et a

prætore Q. Fabio, cui circa Luceriam provincia erat, Aceua oppidum per eos dies vi captum: stativaque ad Ardoneas communita. Dum hæc aliis locis ab Romanis geruntur, jam Tarentum pervenerat Hannibal, cum maximâ omnium, quâcumque ierat, clade. In Tarentino demum agro pacatum incedere agmen cœpit: nihil ibi violatum, neque usquam viâ excessum est: apparebatque, non id modestiâ militum aut ducis, nisi ad conciliandos Tarentinorum animos, fieri. Cæterum, cum propemodo muris accessisset, nullo ad conspectum primi agminis, ut rebatur, motu facto,

castra ab urbe ferme passus mille locat. Tarenti, triduo ante, quam Hannibal ad monia accederet, a M. Valerio proprætore, qui classi ad Brundisium præerat, missus M. Livius, primore juventute conscriptâ, dispositisque ad omnes portas, circaque muros, quâ res postulabat, stationibus, die ac nocte plurimum intentus, neque hostibus neque dubiis sociis loci quidquam præbuit ad tentandum. Quare diebus aliquot frustra ibi absumtis, Hannibal, cum eorum nemo, qui ad lacum Averni adîssent, aut ipsi venirent, aut nuntium literasve mitterent, vana promissa se temere secutum cernens, castra inde movit. Tum quoque, intacto agro Tarentino, (quamquam simulata lenitas nihildum profuerat, tamen spe labefactandæ fidei haud absistens) Salapiam ut venit, frumentum ex agris Metapontino atque Heracliensi (jam media æstas exacta erat, et hibernis placebat locus) comportat. Prædatum inde Numidæ Maurique per Sallentinum agrum proximosque Apuliæ saltus dimissi: unde cæteræ prædæ haud multum, equorum greges maxime abacti; e quibus ad quatuor millia domanda equitibus divisa.

XXI. Romani, cum bellum nequâquam contemnendum in Siciliâ oriretur, morsque tyranni duces magis impigros dedisset Syracusanis, quam causam aut animos mutâsset, M. Marcello, alteri consulum, eam provinciam decernunt. Secundum Hieronymi cædem, primo tumultuatum in Leontinis apud milites fuerat, vociferatumque ferociter, parentandum regi sanguine conjuratorum esse. Deinde libertatis restitutæ dulce auditu nomen crebro usurpatum, spes: facta ex pecuniâ regiâ largitionis, militiæque fungendæ [potioris] ducibus, et relata tyranni foeda scelera fœdioresque libidines, adeo mutavêre animos, ut insepultum jacere corpus paulo ante desiderati regis paterentur. Cum cæteri ex conjuratis ad exercitum obtinendum remansissent, Theodotus et Sosis regiis equis, quanto maximo cursu poterant, ut ignaros omnium regios opprimerent, Syracusas contendunt: cæterum præve