„diversa", quod pro „dispersa" ut scriberent, librarii verbis eis, quae praecedunt: „dispari genere, dissimili lingua“ etc., adducti esse videntur. Haud recte autem Jordanus hunc locum comparavit cum Cat. 7,3; Jug. 40, 3, Rothius cum Cat. 15, 4; 61, 6; Jug. 84, 3; nam verba „ita brevi facta erat" afferunt non causam rei ante commemoratae, sed id, quod ex ea consequitur (,,concordia" fere idem est quod coaluerint“). Huic loco simillimi sunt Jug. 45, 3; 63, 3: „stipendiis faciundis, non Graeca facundia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artis bonas integrum ingenium brevi adolevit“.

وو

De particula „ita" pluribus dicendum est in quaestione de loco Cat. 8, 2-3, quem ex Augustini (de civ. dei XVIII, 2) et Hieronymi (vita S. Hilarion. 1, vol. II, p. 13) testimoniis ita scribi oportet: „Atheniensium res gestae, sicut ego aestumo, satis amplae magnificaeque fuere, verum aliquanto minores tamen quam fama feruntur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta pro maxumis celebrantur. Ita eorum, qui fecere (Sall. libri plerique: „qui ea fecere"; "ea" om. p3 s1 l), virtus tanta habetur, quantum eam („eam“ F go, rel. „ea“) verbis potuere extollere praeclara ingenia". De hoc loco accuratissime disputavit Ungermann (Bemerkungen zu Sallust; Rheinbach, Progr. 1878), qui lectiones qui ea fecere" "quantum ea" retineri vult. At „qui ea, sc. Atheniensium facta, fecere" ferri nequit; Jug. 31, 10; 26 comparari non possunt. Recepta igitur lectione „qui fecere" quin „quantum eam" quoque legendum sit, dubium non est. Has lectiones in suo exemplari invenisse patet etiam Flavium Vopiscum (vit. Probi c. 1: ",certum est, quod Sallustius Crispus, quodque M. Cato et Gellius historici sententiae modo in litteras rettulerunt: omnes omnium virtutes tantas esse, quantas videri eas voluerint, qui uniuscujusque facta descripserint"); sed idem ei accidit, quod Dietschio aliis, ut perperam sententiam interpretaretur singulare exemplum per particulam „ita" ad omnes transferri existimans. Nam exploratis omnibus exemplis Ungermannus docuit, nusquam apud Sallustium per particulam „ita" ad id, quod de una re dictum est, adjungi sententiam, qua dictum illud ad omnes transferatur, sed a) aut per „ita“ adjungi sententiam, quae ex sententia generali con

=

sequitur et ipsa generalis est (Cat. 1, 7; 2,6; 51, 13), aut b) id, quod ex eis, quae de una re dicta sunt, consequitur vel efficitur, sed tantummodo ad unam illam rem pertinet (Cat. 28, 3; 38, 1; 51, 31; 51, 34; 54, 6; 55, 6; 61, 9; Jug. 25, 3; 31, 14; 36, 2; 41, 4; 5; 9; 44, 2; 45, 3; 55, 4; 59, 3; 63, 3; 64, 5; 67, 2; 69, 3; 73,7; 74, 1; 78,3; 79,9; 80,7; 85, 11; 43; 98,5; 101, 3; or. Phil. 18; or. M. 27; or. Cottae 7; nonnulla exempla a me inserta sunt, quos Ungermannus omisit; adjunxit is quattuor locos, quibus „ita“ cum participio conjungendum ac fere idem est quod hoc modo": Jug. 28, 3; 34, 2; 60, 6; 111, 4; cf. Cat. 45, 1; Jug. 56, 3; 79, 6; 97, 5; 53, 3). Ab his diversi sunt ei loci, quibus per „ita" talia inferuntur, quae valeant ad illustrandam sententiam antecedentem: Cat. 15, 4; 61, 6; Jug. 99, 3; haud recte U. Jug. 55, 4 huc refert, item Jug. 81, 3; 88, 4 (ita = si id fieret); cf. Jug. 22, 5 (ita hoc responso dato); 50, 6; 62, 5; ep. Mithr. 14 (ita = quae cum ita essent), quibus locis Sallustius uno verbo „ita“ ea, quae ante dixit, complectitur; sententia particula „ita“ incipiens ea, quae antecedunt, colligit Jug. 65, 5; 72, 2. Apparet igitur non solum ex oppositione „At populo Romano numquam ea copia fuit" (§. 5), sed etiam e Sallustii dicendi usu verba „ita eorum, qui fecere praeclara ingenia" dicta esse de Atheniensibus. Fortasse dixerit quispiam, hanc esse tautologiam. Is primum consideret, „virtutem" non idem esse atque "facta" (cf. Ungerm. p. 6), ad hoc in eis, quae antecedunt (per terrarum orbem Atheniensium facta pro maxumis celebrantur"), gloriam Atheniensium et ceterorum populorum comparari, nunc perpendi virtutem auctorum rerum et merita scriptorum 1). Deinde conferri oportet Jug. 63, 3; 45, 3; Cat. 6, 2; Jug. 31, 14; 55, 4; 85, 11, quibus locis per „ita" non tam nova sententia infertur quam ea, quae antecedit, amplificatur.

Supra jam commemoratus est locus epist. 137, 14: „Quid ergo fiat hominibus, qui minima contemnunt, majora non credunt? Reddita vita defunctis ideo non creditur, quia alii fecerunt et parum est deo. Caro propria de virgine creata

1) De contentione auctoris rerum et scriptoris cf. §. 5; Cat. 3, 1-2. Eisdem locis etiam verbum "facere" absolute prolatum invenitur.

et a morte in aeternam vitam super coelos levata, ideo non creditur, quia nemo fecit et competit deo. Ac per hoc quae sibi quisque facilia non factu sed captu putat, aequo animo accipit, supra ea veluti ficta pro falsis ducit" (Cat. 3, 2: facilia factu putat). Ipsius Augustini verba ostendunt, causam non fuisse, cur Sallustii locum mutaret, quin etiam verba ,facilia non factu, sed captu" minus convenire ad Augustini locum; praeterea nusquam talia ab eo Sallustii verbis immista sunt: apparet igitur librum, quo Augustinus usus et, hoc loco interpolatum fuisse.

Praeter locum Cat. 8, 4, de quo modo diximus, Hieronymus exscripsit Cat. 1, 2 (ter); 11, 3; Jug. 3, 3 (apud Hieronymum „se“ ante „,fatigando“ omissum est sicut in P1; Dietsch. comm. p. 73), imitatus est Cat. 3, 2; Jug. 10, 6; 18, 2 (locus Hieronymi confirmat lectionem quas nox coegerat sedes habebant"; cf. Sulp. Sever. I, 15); 18, 8; 19, 2; 48, 3 („humi arido atque arenoso"); 63, 6; 78, 3; 89, 7; 92, 5. Loci Hieronymi a Dietschio et Woelfflino adnotati sunt.

=

=

Agroetius quattuor locos Sallustianos attulit: p. 117 (K. VII) Cat. 52, 5; p. 122 Cat. 19, 5; testimonium, quod legitur p. 119, 16 (,,ita Sallustius obprobrii gratia") ad Cat. 23, 1 („probri gratia") pertinere et negligentius e memoria conscriptum esse videtur, item p. 119, 24: „Sallustius bello Catilinario: optimum quemque in primam aciem subduxit" (Cat. 59, 3: opt. quemque armatum in prim. ac. subducit).

Ex Cledonii testimoniis octo cum plerisque et optimis Sall. codicibus congruunt: p. 59 (K. V) Jug. 43, 1; p. 64 = Jug. 1, 1; p. 72, 7 = Jug. 106, 4; p. 72, 10

==

p. 73 Cat. 51, 15; p. 74 = Cat. 2, 1; p. 76 =

=

=

Cat. 5, 4; Cat. 36, 2; scriptum

p. 78 Cat. 36, 2; unum indiligentius e memoria est: p. 42 „bella atque paces exercebant" (Jug. 31, 20: — bella atque paces, postremo divina et humana omnia penes paucos erant; Cat. 9, 2: jurgia discordias simultates cum hostibus exercebant).

Phocas p. 436 (K. V) „,quaesere" apud Sallustium legi

testatur.

Adjungo haec testimonia, quae apud Keilium leguntur: Augustini regulae V, p. 519 = Jug. 1, 1. Fragm. Bobiense

de nom. et pron. V, p. 555: „duobus senati consultis" (pro
"d. s. decretis"; Cat. 36, 5; senati" = P P1 E, Charis. p. 22,
ex Char. arte gram. exc. p. 539). Albini orthographia VII,
p. 307
Cat. 18, 8: „pro curia signa (pro „signum") sociis
dare". Cf. Fragm. Bobiensia VII, p. 542 ad Cat. 1, 3; 1, 6.
Fulgentius Vergil. contin. p. 147 (Muncker): „nam (pro
„sed“) nostra omnis vis in animo et corpore sita est" (Cat. 1, 2).
Inc. auct, or. gent. Rom. c. 3 p. 26 Schrot. Cat. 6, 1.

=

„ex-

Reliqua sunt testimonia Prisciani (Anhalt. p. 30 sqq.).
Eorum undequinquaginta cum plerisque et optimis Sall. codi-
cibus consentiunt: inst. gram. III, p. 95 (Keil. II) Jug, 100, 2;
p. 98 Jug. 100, 2 (pro „dextimos" satis multi libri Sall.
tremos"; in utroque loco apud Priscianum „Mallius" pro „Man-
lius"); V, p. 147 Jug. 89, 7; VII, p. 199 Cat. 43, 2; p. 310
Cat. 12, 4; p. 340 Cat. 31, 7; p. 354 Cat. 31, 7; p. 358 Cat. 1, 1
(„omnis homines"); VIII, p. 393 Jug. 108, 3; p. 404 Jug. 56,3;
(XI, p. 575 Cat. 51, 15); XIV (K. III), p. 44 Cat. 2, 8 („exi-
stimo" R D cum parte codd. Sall.); p. 46 Jug. 5, 3; p. 49
Cat. 20, 10; XV, p. 66 Jug. 81, 2; p. 69 Cat. 11, 6; p. 73
Cat. 36, 2; p. 85 Cat. 5, 4 („eloquentiae“); (p. 92 Cat. 51, 15);
XVI, p. 103 Cat. 51, 15; (XVII, p. 107 Cat. 1, 6); XVII,
p. 184 Cat. 56, 5; p. 188 Cat. 36, 4 („condemnatis“); XVIII,
p. 217 Cat. 5, 4; p. 226 Cat. 1, 6; p. 273 Cat. 51, 25; p. 281
Cat. 40, 2; p. 288 Cat. 1, 6; p. 292, 8 Cat. 11, 6 („propius
virtutem"); p. 292, 9 Jug. 18, 9; p. 304 Cat. 21, 4; p. 307, 5
Cat. 51, 29; p. 307, 9 Cat. 40, 2; p. 310 Jug. 88, 4; p. 312
Jug. 11, 3; p. 318 Jug. 87, 4; p. 320 Cat. 13, 2; p. 321
Cat. 35, 3; p. 334 Jug. 25, 10; p. 341 Cat. 11, 7; p. 343 Cat.
36, 2; p. 353 Jug. 22, 1; p. 348 Cat. 36, 4; p. 354 Cat. 36, 2;
p. 358 Cat. 51, 29; p. 370 Cat. 1, 1; p. 377 Jug. 48, 3 („humi
arido atque arenoso"); de fig. num. p. 414 Cat. 6, 2; inst. de
nom. et pron. p. 455 Cat. 52, 5. Accedunt quattuor loci, in
quibus verba ut supervacanea omissa sunt: inst. gram. (V,
p. 193 Cat. 51, 25); XIV, p. 26 Jug. 14, 3 („secundum ea
uti debitis uterer"; multi libri Sall. primi et secundi generis
„sed ea“ pro „secundum ea“) p. 49 Cat. 18, 8; XVIII, p. 305
Cat. 17, 2. Praeterea cf. V, p. 147, 19 („Suthul" Jug. 37;
Muthul" Jug. 48, 3); p. 147, 21 („oppidum Suthul« Jug. 37,3);

=

VI, p. 201, 12 („Mulucha"; "Muluccha" B D H; Jug. 19, 7; 92, 5; "Turia" Hist. II, 96, 6); p. 201, 17 („Capsa" J. 91, 3; "Thala" 75, 10; „Tirimida" y Jug. 12, 3, plerique libri Sall. „Thirmida"); VII, p. 323 („Volux" Jug. 105, 3); part. XII vers. Aen. p. 497 (,,Bellienus" Jug. 104, 1; cf. ea, quae Jordanus adnotavit). Cum paucissimis Sall. codicibus veram lectionem Priscianum servasse supra jam diximus: VI, p. 258 (Cat. 53, 1 senati" = Char. p. 143; Don. ad Ter. Hec. III, 2, 21), XV, p. 66 (Cat. 40, 5 „ab Roma“ = Prob. inst. art. p. 150; Aud. p. 355; Serg. in Don. p. 511); praeex. p. 433 (transiere" Cat. 2, 8 Non. p. 284); accedit locus XVIII, p. 285: neque plebi militia volenti putabatur"; Jug. 84, 3 plurimi libri: plebe militiam volente; cf. ea, quae Fabri ad hunc locum adnotavit; Jug. 100, 4: „uti militibus labos volentibus esset".

=

Etsi ipsius Prisciani verba, quae X, p. 527 leguntur (Sallustius in Jugurthino: „et omnem aetatem Arpini altus"; in quibusdam autem codicibus etiam „alitus“ invenitur), plura Sallustii exemplaria eum inspexisse et attente scripturas legisse ostendunt, tamen insignis in afferendis verbis Sallustii indiligentiae ac crimine memoriter citandi liberari non potest. Testis est ipse hic locus (Jug. 63, 3), ubi „aetatem“ pro „pueritiam" posuit: sequuntur enim apud Sallustium verba „ubi primum aetas militiae patiens fuit“ („alitus" pro „altus" in M2 et duodecim secundi generis libris est). Testes sunt hi loci: XVIII, p. 370 „cum domoś atque villas videas in urbium modum exaedificatas" (Cat. 12, 3 cognoveris"); X, p. 530 ,,simul gladium sanguine oblitum ostentans" (Jug. 101, 6 „ostendere"). Testes graves sunt loci alias aliter relati: 1. Cat. 2, 9 XVII, p. 158; XVIII, p. 287 „verum enim vero is demum mihi vivere atque frui anima videtur" ita ut in libris Sall.; XVI, p. 102 „et" pro „,atque"; XVIII, p. 236 „ac“ pro „atque“. 2. Cat. 11, 8 (de quo loco supra jam exposui) XVI, p. 99: „ne“ quoque in eadem invenitur significatione. Sall. in Catilinario: quippe secundae res sapientium animos fatigant, ne illi corruptis moribus victoriae temperarent" ita ut in plerisque et optimis Sall. codicibus; part. XII vers. Aen. p. 503: ,,Dum" est tamen etiam pro conjunctione repletiva