Immagini della pagina
PDF
ePub

Gedächtnifs nicht trügt, denn ich habe mir die Stellen nicht aufgezeichnet*).

Ob mein Versuch, jene archaische Form bei Plautus wieder einzuführen gelungen ist, mögen Andere entscheiden: ich weifs wohl, dafs Ritschl Proleg. CXLIII sich von vornherein gegen einen solchen Versuch erklärt hat: aber auch in der Kritik gilt der Grundsatz ovdév 58 σr' άлúμоtov, und wir werden erst nach und nach die Eigenthümlichkeit der Plautinischen Sprache ganz kennen lernen, so dafs sich nicht im Voraus bestimmen läfst, was ein Dichter, der eine so grofse Gewalt über die Sprache besafs, und in seiner genialen Weise die verschiedensten Stilarten mit Glück verwendet, ein Dichter, der eine lange Reihe von Jahren für die Bühne thätig war, und dessen einzelne Arbeiten daher auch vielfach von einander abweichen, sich gestattete oder bei Seite liegen liefs 15).

VIII.

[Emendationum Plautinarum pars I]**).

III Shakespearium poetarum omnium, si ab Homeri divino ingenio discesseris, facile principem homines docti apud Britannos, cum in

[*) Prof. E. Dümmler verdanke ich die Notiz, dafs B. eine Stelle aus einem Gedichte Salomons von Konstanz an Dado von Verdun vorschwebte (Mittheil. der antiquar. Gesellsch. in Zürich XII. p. 241, v. 105): Tunc igitur veterem deponens martyr homonem.]

15) Am wenigsten darf man in orthographischen und rein formellen Dingen strenge Consequenz und Gleichmässigkeit verlangen; hier wird alter Besitz der Sprache treulich gewahrt, dort folgt man dem mächtigen Zuge nach Schwächung und Abschleifung der Formen. Ich habe in der Zeitschrift f. Alterth. 1855. Nr. 38 [Opusc. I. 116 f.] nachgewiesen, wie im Miles Gloriosus, einem Stücke, was vor allen anderen durch Besonderheiten sich auszeichnet, aber leider in sehr verderbter handschriftlicher Ueberlieferung auf uns gekommen ist, in der ersten Person des Praesens und Futurums (so weit man den Lesarten oder Corruptelen der Handschriften vertrauen darf) sich die vollere Form om erhalten hat, faciom, dicom, incipiom, subigitom, videom, volom, abeom, ducom, imperabom, und vereinzelte Spuren kommen auch anderwärts vor. Corssen (Ausspr. des Lat. I. p. 109 [p. 267 der zweiten Ausgabe]) meint, abgesehen von kritisch - philologischen Gründen (den Werth dieser Phrase vermag ich nicht zu würdigen, da Corssen sich nicht näher über diesen Punkt äufsert) spreche dagegen schon das Stillschweigen der Grammatiker: nach diesem Grundsatze müsste man alle Besonderheiten der Formenbildung auf Inschriften und in Handschriften, soweit sie nicht durch das Zeugnifs eines Grammatikers bestätigt werden, verwerfen. Naugas, naugatorius ist von keinem Grammatiker bezeugt, und doch hat es Ritschl mit Recht hergestellt, obwohl Plautus frudari und Aehnliches sagt. **) [Index scholarum in universitate Halensi cum Vitebergensi consociata per aestatem anni MDCCCLXII habendarum.]

[ocr errors]

popularis sui fabulis insignem iuris civilis prudentiam deprehendissent, aliquamdiu publico scribae munere functum esse suspicati sunt. Quod si eiusmodi argumento ad rem, quae testium auctoritate prorsus caret, comprobandam uti liceat, eandem coniecturam fortasse probabilius de Plauto facere possis, qui ut Britanno poetae multum cedit, habet tamen quandam ingenii similitudinem fuitque illi praeter alios exemplo. Sed quamvis in Plautinis fabulis multa reperiantur, quae ad leges et ius civile et antiquitatis instituta spectant, non tamen hoc argumento ad istam suspicionem muniendam abuti decet: ea enim tunc gentis Romanae erat vita, ut etiam ii, qui a re publica gerenda et a forensibus negotiis procul abessent, tamen patria instituta, leges, iuris civilis consuetudinem satis tenerent. Itaque etiam qui nunc criticam artem in Plautinis comoediis factitare vel praestantissima haec Latini sermonis monumenta interpretari suscipiat, harum rerum non plane ignarum esse oportet, quamquam sane iurisconsultorum est accuratius haec perscrutari

et examinare.

Multum ac diu me tenuit locus in Plauti Menaechmis, qui legitur IV. 2, v. 578, ubi Menaechmus graviter conqueritur, quod patroni clientium causa plurimos labores in se suscipere cogantur. Adscribam autem hunc locum non quemadmodum nostra aetate homines docti correxerunt, sed ita ut codex Vaticanus (B) exhibet, librariorum diligentia, qui antiquum aliquod exemplum religiose descripserunt, maxime commendabilis: Qui neque leges neque aequum bonum usquam colunt Sollicitos patronos habent.

Datum denegant quod datum est. litium pleni rapaces viri fraudulenti.

aut

Quia ut fenorea periuriis habent rem paratam. mense in quo re
Lis viris ubi dicitur dies simul patronis dicitur.

Quippe qui pro illis loquantur quae male fecerint.

Aut ad populum aut in iure aut ad iudicem res est.

Sicut me hodie nimis sollicitum cliens quidam habuit neque quod volui

ti

Agere quicum licitum est. ita me attinuit ita denuit.

Apud aediles proeliis factis plurimisque pessimisque dixi causam. conditiones
tetuli tortas confragosas

Aut plus aut minus quam opus erat multo dixeram controversiam
Vt sponsio fieret. PE. Quid ille? qui praeda dedit.
ME. Nec magis manufestum ego hominem unquam ullum teneri vidi.
Omnibus malefactis testes tres aderant acerrimi.

Multis hic locus difficultatibus laborat; nam et numeri versuum saepius sunt perturbati vel incerti, nec oratio satis recte usquequaque procedit, neque satis planum est, quid potissimum Menaechmus importuno clienti vitio vertat, quamquam totius soliloquii institutum et consilium haud est obscurum. Praecipuam corruptelam delitescere in

IV

v. 593 apparet, nam controversiam nullo pacto cum praegresso vocabulo dixeram licet coniungere, neque magis convenit cum iis, quae subsequuntur: labem autem hanc iam antiquitus esse contractam codicum consensus ostendit, nam etiam Ambrosianus liber eadem exhibet. Itaque Ritschelius, cum iam priores, ut inveteratum malum expugnarent, varia sed frustra tentavissent, scripsit:

Plus minus, quam opus fuerat dicto, dixeram, ut eam sponsio
Controversiam finiret. quid ille? quid? praedem dedit.

Speciosa haec coniectura sane cum totius loci instituto bene videtur conspirare, siquidem Menaechmus auctor est, ut sponsione facta lis dirimatur 1), verum tamen vel traiectio illa verborum non satis probabilis est.

Leniorem medicinam nuper sibi visus est reperisse Ioh. Vahlen Vindobonensis, qui in Mus. Rhen. XVI. p. 633 locum hunc ita conformavit:

Plus minus, quam opus fuerat dicto dixi, eam controversiam
Ut ne sponsio differret 2). Quid ille? quid? praedem dedit.

quemadmodum iam Bothius duxeram controversiam ut ne sponsio fieret legendum esse suasit. Sed et ipsa coniectura prava est, et vir doctissimus, cum hanc suam coniecturam tueri conatur, parum cavisse videtur. Existimat enim actorem sponsione adversarium provocavisse, Menaechmum autem, qui clientis causam agebat, operam dedisse ne sponsio fieret: nihilominus illum contempto patroni consilio petitori praedes dedisse. Qui Plautinis fabulis operam dare velit, eum iuris civilis non plane imperitum esse oportet, sed quae de hoc loco disputata sunt, ea non solum ipsa sibi adversantur, sed etiam pugnant cum Romanorum institutis ac moribus. Dicit Vahlenus Menaechmum nolle ex sponso agi, quoniam rem proferri nolit: at Vahlenus non animadvertit, quid inter sponsionem voluntariam et necessariam intersit: quae de sponsionis periculis dicit, ea omnia ad necessariam sponsionem. spectant: Plautinum autem locum ad voluntariam sponsionem referendum esse manifestum est: nam si sponsionem fieri oportebat, prudenter egit Menaechmi cliens, si sponsionem non recusavit, patronusque, si diem dissuadendo contrivit, ipse, neque vero is cui aderat obiurgandus erat: sin ipsis magistratu non iubente litem sponsione componere placuit,

1) In editione minore, quam non vidi, Ritschelius ex parte sententiam suam retractavisse et dixeram ut ne sponsio controversiam finiret scripsisse perhibetur, quod cur improbandum sit, paulo post ostendam.

2) Vahlenus diferret scripsit, sive casu, sive ut antiquitatis specie suam coniecturam commendaret.

ista quidem sponsio haudquaquam remoram faciebat, nam si qui sponsione contendebant, is qui sponsione vicit, etiam eius rei, de qua agebatur, causam obtinuit omnisque controversia peracta fuit. Quare Ritschelius rei satis convenienter scripsit: ut eam sponsio Controversiam finiret, quamquam eum postea huius consilii poenituit, ita ut in Bothii sententiam discederet ac negantem particulam adderet, id quod etiam Vahlenum in hunc errorem induxit. Deinde Vahlenus neglexit discrimen, quod inter sponsionem praeiudicialem et poenalem intercedit: namque illa sponsione facta etiam si quis causa cecidisset, non tamen summa sponsionis exigebatur, id quod Gaius IV. 94 ostendit. Denique Vahlenus quae in iure et quae in iudicio aguntur confudit: existimavit enim, ut videtur, haec, quae Plautus attigit, apud iudicem fieri, ut V si cliens patroni obtemperavisset consilio, omnis lis potuisset perimi, ut iam nullum amplius inde negotium patrono exoriretur. At Casinae Plautinae locus (III. 3), quem cum hoc componit Vahlenus, plane est dispar: ibi res in iudicio agitur: Stalino, qui cognato alicui praeter animi sui sententiam fuerat advocatus, moram sibi occupato factam esse indigne fert, sed tamen hac re se solatur, quod litem perdiderit ille, qui tam intempestive sibi negotium facessiverit. Hic vero apud aediles res agitur, et Menaechmus potissimum id indignatur, quod cliens spreverit callida consilia, quae ipse ei suppeditaverat 3).

[ocr errors]

3) Non est meum aliorum errores exagitare, sed importunum reprehensionis munus illis, qui gloriolam ex aliorum detrectatione quaerunt, lubenter relinquo, neque tamen semper licet, quae ab aliis minus recte tractata sunt, silentio praetermittere, ne illorum erroribus alii decipiantur. Adscribo autem quae Vahlenus de hac re disputavit: Der Beklagte hat die von dem Kläger proponirte sponsio acceptirt. Menaechmus, der von der Schuld seines Clienten überzeugt ist, staunt über diese Verwegenheit. . . . Ihm war es offenbar darum zu thun, nicht dafs eine Sponsio, sondern vielmehr dafs keine zu Stande käme. Daher Bothe Recht hatte ut ne sponsio f. zu schreiben .... Ferner kann controversiam nicht zu dem voraufgehenden, in sich abgeschlossenen Satze gezogen werden. Gehört dieser Accusativ aber zum Folgenden, so kann fieret nicht richtig sein, wofür Ritschl finiret. . . schrieb. Aber dagegen sprechen zwei Gründe. Erstlich war die Sponsio nach Römischem Recht nicht der Abschluss des Processes, sondern eher eine Vertagung, indem nach Annahme derselben die weitere Procefsverhandlung sich zunächst auf diese bezog und den Beklagten einer doppelten Gefahr aussetzte, den Procefs sammt der spondierten Summe zu verlieren. Sodann, wäre die Sponsio der wirkliche Abschlufs des Processes gewesen, so hätte Menaechmus kein Interesse gehabt, seinerseits ihr Zustandekommen nicht zu wünschen. Er würde, wie in ähnlichem Falle der Patron in der Casina III. 3, selbst gegen die sofortige Verurtheilung seines Clienten nichts einzuwenden gehabt haben. Eine sponsio perhorrescirte er offenbar darum, weil der damit nur hinausgeschobene Procef's ihm als Patron noch einmal die widerwärtige und zeitraubende Pflicht des Beistandes aufhalsen würde."

Hunc igitur Menaechmorum locum parum recte intellexit Vahlenus: neque enim curavit verba gravissima, quae supra leguntur: condiciones tetuli tortas confragosas), quae satis superque docent Menaechmum haudquaquam nolle rem per sponsionem agi: homo enim versutus. callide actorem sponsionis tendiculis circumretire conatur, ut ipsius cliens per illud, quod dici solet, sive nive se possit expedire: ille vero magna confidentia elatus iurisque calumniis spretis non vult sponsione contendere, sed lege agi.

Unus O. E. Hartmannus, collega clarissimus, in libro de ordine iudiciorum I. p. 105 sq. ubi hunc ipsum Plauti locum adhibuit, haec verissime explanavit 5), ibidemque (p. 89 seqq. et p. 109) ostendit, Romanos inde ab antiquissimo tempore ex aequo bonoque lites componere eaque de re magistratus adire solitos esse, imprimis autem. tribunos, postea aediles controversiis plebeiorum dirimendis operam dedisse. Haec igitur si sequimur, statuendum est petitorem et eum unde petebatur apud aediles inter se transigere: Menaechmum, quem cliens advocatum adhibuerat, auctorem esse, ut ex sponso agant: sed VI clientem denique sacramento, quam | sponsione contendere malle: atque hoc ipsum aegerrime fert Menaechmus, quod ille temere manifestum legis actionis periculum subire ausus sit, cum per sponsionis calumnias facilius elabi sibi licuisset, ac iure conqueritur frustra se operam clienti dedisse diemque sibi corruptum esse. Ad legis actionem igitur spectat

4) Pro tetuli Ambrosianus et Bb detuli praebent, quod non solum metro adversatur, sed etiam minus aptum est: nam quamvis condicionem deferre, condicione delata dicatur, tamen tum demum dici solet, ubi condicionem, quam quis fert, alter accipit et probat. Huic loco convenit ferre condiciones, quae solennis est locutio, vide exempla ab Hartmanno de ordine iudic. collecta p. 106, atque etiam allitteratio hanc lectionem commendat, itaque iam ipse improbo, quod aliquando conieci: retuli, ut postquam petitor tulerat condiciones, rei patronus item pro sua parte condiciones tulisse diceretur, ut est ap. Plaut. Rud. IV. 3, 107 [1030]: TR. Ecquid condicionis audes ferre? GR. Iam dudum fero . . . TR. Mane, dum refero condicionem.

5),,Dem Gegner einen unbillig erscheinenden Vergleichsvorschlag auch nur zu stellen war nicht minder gefährlich, als einen billig erscheinenden von sich abzuweisen; und wenn die Kunst des erfahrenen Fürsprechen darin glänzte, dafs er die eigene Partei sorgfältig vor einer jeden invidia zu behüten wusste, aber den Gegner mit wohlgewählten Conditionen in die Enge trieb, so mochte es, schon zu Plautus Zeiten, manchen Spitzfindler geben, welcher die schlechte Sache seines einer sicheren Ueberführung entgegengehenden Clienten durch die verwickelten und überfeinen Conditionen zu retten suchte, welche er dem Gegner anbot, und aufser sich gerieth, wenn nun gar der eigene Client, statt auf die vorgeschlagene sponsio einzugehen, hartköpfig seinen praes für den strengen Procefs bestellte."

« IndietroContinua »