canente, funale præferretur. L. Cornelius consul in Sardinia et Corsicâ contra Sardos, et Corsos, et Hannonem Panorum ducem, feliciter pugnavit. Atilius Calatinus consul, quum in locum iniquum, a Pœnis circumsessum, temerè duxisset exercitum, M. Calpurnii tribuni militum virtute et operâ evasit; qui, cum trecentis militibus eruptione factâ, hostes in se converterat. Hannibal, dux Pœnorum, victâ classe, cui præfuerat, a militibus suis in crucem sublatus est. Atilius Regulus consul, victis navali prœlio Pœnis, in Africam trajecit. [u. c. 492-495. A. c. 260-257.]

EPITOME LIBRI DECIMI OCTAVI

ATILIUS Regulus in Africa serpentem portentosæ magnitudinis, cum magnâ militum clade, occidit; et, quum aliquot præliis bene adversus Carthaginienses pugnâsset, successorque ei a senatu prosperè bellum gerenti non mitteretur, id ipsum per literas ad senatum missas questus est; in quibus, inter causas petendi successoris erat, quòd agellus ejus a mercenariis desertus esset. Quærente deinde Fortunâ, ut magnum utriusque casûs exemplum in Regulo proderetur, arcessito a Carthaginiensibus Xanthippo Lacedæmoniorum duce, victus prælio et captus est. Res deinde a ducibus Romanis omnibus terrâ marique prosperè gestas deformaverunt naufragia classium. Ti. Coruncanius primus ex plebe pontifex maximus creatus est. P. Sempronius Sophus, Manius Valerius Maximus, censores, quum senatum legerent, tredecim senatu moverunt lustrum condiderunt, quo censa sunt civium capita ducenta nonaginta septem millia, septingenta nonaginta septem. Regulus missus a Carthaginiensibus ad senatum, ut de pace, et, si eam non posset impetrare, de captivis commutandis ageret, et jurejurando adstrictus, rediturum se Carthaginem, si commutari captivos non placuisset; utrumque negandi auctor senatui fuit; et, quum fide custodità reversus esset, supplicio a Carthaginiensibus de eo sumpto, periit. [u. c. 496-502. A. c. 256-250.1

EPITOME LIBRI UNDEVICESIMI.

CECILIUS Metellus, rebus adversus Pœnos prosperè gestis, speciosum egit triumphum, tredecim ducibus hostium et centum viginti elephantis in eo ductis. Claudius Pulcher consul, contra auspicia profectus, jussis mergi pullis, qui cibari nolebant, infeliciter adversus Carthaginienses classe pugnavit; et, revocatus a senatu, jussusque dictatorem dicere, Claudium Gliciam dixit, sortis ultimæ hominem ; qui, coactus abdicare se magistratu, postea ludos prætextatus spectavit. Atilius Calatinus primus dictator extra Italiam exercitum duxit. Cum Pœnis captivorum commutatio facta

est.

Coloniæ deductæ sunt Fregenæ, in agro Sallentino Brundisium. Lustrum a censoribus conditum est: censa sunt civium capita ducenta quinquaginta unum millia, ducenta viginti duo. Claudia, soror P. Claudii, qui, contemptis auspiciis, malè pugnaverat, a ludis revertens, quum turbâ premeretur, dixit: "Utinam frater meus viveret, iterumque classem duceret!" Ob eam causam multa ei dicta est. Duo prætores tum primùm creati sunt. Cæcilius Metellus, pontifex maximus, A. Postumium consulem, quoniam idem et flamen Martialis erat, quum is ad bellum gerendum proficisci vellet, in Urbe tenuit, nec passus est a sacris recedere. Rebus adversus Ponos a pluribus ducibus prosperè gestis, summam victoriæ C. Lutatius consul, victâ ad Egates insulas classe Pœnorum, imposuit. Petentibus Carthaginiensibus pax data est. Quum templum Vesta arderet, Cæcilius Metellus, pontifex maximus, ex incendio sacra rapuit. Duæ tribus adjectæ sunt, Velina et Quirina. Falisci quum rebellâssent, sexto die perdomiti, in deditionem venerunt. [u. c. 502-511. A. c. 2500—241.]

est.

SPOLETIUM Colonia deducta est. Adversus Ligures tunc primùm exercitus promotus Sardi et Corsi, quum rebellâssent, subacti sunt. Tuccia, virgo Vestalis, incesti damnata est. Bellum Illyriis, propter unum ex legatis, qui ad eos missi erant, occisum, indictum est: subactique in deditionem venerunt. Prætorum numerus ampliatus est, ut essent quatuor. Galli Transalpini, qui in Italiam irruperant, cæsi sunt. Eo bello populus Romanus sui Latinique nominis trecenta millia armatorum habuisse dicitur. Exercitibus Romanis tum primùm trans Padum ductis, Galli Insubres, aliquot præliis fusi, in deditionem venerunt. M. Claudius Marcellus consul, occiso Insubrium Gallorum duce Virdomaro, opima spolia retulit. Istri subacti sunt. Item Illyrii, quum rebellâssent, domiti in deditionem venerunt. Lustrum a censoribus conditum est, quo censa sunt civium capita ducenta septuaginta millia, ducenta tredecim. Libertini in quatuor tribus redacti sunt, quum antea dispersi per omnes fuissent; Esquilinam, Palatinam, Suburranam, Collinam. C. Flaminius censor viam Flaminiam munivit, et Circum Flaminium exstruxit. Coloniæ deductæ in agro de Gallis capto, Placentia et Cremona. [u. c. 512-533. A. c.240-219.]

165

LIBRI VICESIMI PRIMI

CAP. I-XVIII. XXXII XLVI.

EPITOME LIBRI VICESIMI PRIMI.

I, &c. In Italiam belli Punici secundi ortus narratur; v, &c. Et Hannibalis Pœnorum ducis, contra fœdus, per Iberum amnem transitus; XIV. A quo Saguntum, sociorum populi Romani civitas, obsessa, octavo mense capta est. XVIII. De quibus injuriis missi legati ad Carthaginienses, qui quererentur: quum satisfacere nollent, bellum iis indictum est. Hannibal, superato Pyrenæo saltu, per Gallias, fusis Volcis, qui obsistere conati erant, ad Alpes venit; xxxIII, &c. Et laborioso per eas transitu (qunm montanos quoque Gallos obvios aliquot præliis repulisset) descendit in Italiam, et ad Ticinum amnem Romanos equestri prælio fudit: in quo vulneratum P. Cornelium Scipionem protexit filius, qui Africani postea nomen accepit. Iterumque exercitu Romano ad flumen Trebiam fuso, Hannibal Apenninum quoque, per magnam militum vexationem propter vim tempestatum, transiit. Cn. Cornelius Scipio in Hispaniâ contra Panos prosperè pugnavit, duce hostium Magone capto. [CAP. I-LXIII. v. c, 534–535. 4. c. 218—217.]

I. IN parte operis mei licet mihi præfari, quod in principio summæ totius professi plerique sunt rerum scriptores, bellum maximè omnium memorabile, quæ unquam gesta sint, me scripturum; quod, Hannibale duce, Carthaginien-. 5 ses cum populo Romano gessêre. Nam neque validiores opibus ullæ inter se civitates gentesque contulerunt arma, neque his ipsis tantum unquam virium aut roboris fuit: et haud ignotas belli artes inter se, sed expertas primo Punico conserebant bello : et adeò varia belli fortuna ancepsque 10 Mars fuit, ut propiùs periculum fuerint, qui vicerunt. Odiis etiam propè majoribus certârunt, quàm viribus: Romanis indignantibus, quòd victoribus victi ultro inferrent arma; Pœnis, quòd superbè avarèque crederent imperitatum victis esse. Fama etiam est, Hannibalem, annorum ferme 15 novem, pueriliter blandientem patri Hamilcari, ut duceretur in Hispaniam, quum, perfecto Africo bello, exercitum eò trajecturus sacrificaret, altaribus admotum, tactis sacris jurejurando adactum, se, quum primùm posset, hostem fore po

pulo Romano. Angebant ingentis spiritûs virum Sicilia Sardiniaque amissæ : nam et Siciliam nimis celeri desperatione rerum concessam, et Sardiniam, inter motum Africæ, fraude Romanorum, stipendio etiam insuper imposito, interceptam.

II. His anxius curis ita se Africo bello, quod fuit sub recentem Romanam pacem, per quinque annos, ita deinde novem annis in Hispaniâ augendo Punico imperio gessit ; ut appareret, majus eum, quàm quod gereret, agitare in animo bellum: et, si diutius vixisset, Hamilcare duce Pœnos 10 arma Italiæ illaturos fuisse, quæ Hannibalis ductu intulerunt. Mors Hamilcaris peropportuna, et pueritia Hannibalis, distulerunt bellum. Medius Hasdrubal inter patrem et filium octo ferme annos imperium obtinuit; flore ætatis (utì ferunt) primò Hamilcari conciliatus: gener inde ob altam 15 indolem provecto annis adscitus; et, quia gener erat, factionis Barcinæ opibus, quæ apud milites plebemque plùs quàm modicæ erant, haud sanè voluntate principum, imperio potitus. Is, plura consilio quàm vi gerens, hospitiis regulorum magis, conciliandisque per amicitiam principum novis gen-20 tibus, quàm bello aut armis, rem Carthaginiensem auxit. Cæterùm nihilo ei pax tutior fuit: barbarus eum quidam palàm, ob iram interfecti ab eo domini, obtruncavit; comprehensusque ab circumstantibus, haud alio quàm si evasisset vultu, tormentis quoque quum laceraretur, eo fuit habitu oris, ut, 25 superante lætitiâ dolores, ridentis etiam speciem præbuerit. Cum hoc Hasdrubale, quia miræ artis in sollicitandis gentibus, imperioque jungendis suo fuerat, fœdus renovaverat populus Romanus, ut finis utriusque imperii esset amnis Iberus, Saguntinisque, mediis inter imperia duorum populo- 30 rum, libertas servaretur.

III. In Hasdrubalis locum, haud dubia res fuit, quin prærogativam militarem, quâ extemplo juvenis Hannibal in prætorium delatus, imperatorque ingenti omnium clamore atque assensu appellatus erat, favor etiam plebis sequeretur. 35 Hunc vixdum puberem Hasdrubal literis ad se arcessierat : actaque res etiam in senatu fuerat, Barcinis nitentibus, ut assuesceret militiæ Hannibal, atque in paternas succederet opes. Hanno, alterius factionis princeps, "Et æquum pos"tulare videtur," inquit, "Hasdrubal; et ego tamen non 40 66 censeo, quod petit, tribuendum." Quum admiratione tam

ancipitis sententiæ in se omnes convertisset, "Florem ætatis," inquit, "Hasdrubal, quem ipse patri Hannibalis fru"endum præbuit, justo jure eum a filio repeti censet: nos "tamen minimè decet, juventutem nostram pro militari ru5 "dimento assuefacere libidini prætorum. An hoc timemus, 66 ne Hamilcaris filius nimis serò imperia immodica et regni "paterni speciem videat? et, cujus regis genero hæreditarii "sint relicti exercitus nostri, ejus filio parum maturè servia"mus? Ego, istum juvenem domi tenendum, sub legibus, 10"sub magistratibus docendum vivere æquo jure cum cæte"ris, censeo: ne quandoque parvus hic ignis incendium ingens exsuscitet."

IV. Pauci, ac ferme optimus quisque, Hannoni assentiebantur: sed (ut plerumque fit) major pars meliorem vicit. 15 Missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu omnem exercitum in se convertit. Hamilcarem juvenem redditum sibi veteres milites credere; eumdem vigorem in vultu, vimque in oculis, habitum oris, lineamentaque intueri : dein brevi effecit, ut pater in se minimum momentum ad 20 favorem conciliandum esset. Nunquam ingenium idem ad res diversissimas, parendum atque imperandum, habilius fuit; itaque haud facilè decerneres, utrùm imperatori, an exercitui, carior esset: neque Hasdrubal alium' quemquam præficere malle, ubi quid fortiter ac strenuè agendum esset; 25 neque milites alio duce plùs confidere, aut audere. Plurimum audaciæ ad pericula capessenda, plurimum consilii inter ipsa pericula erat: nullo labore aut corpus fatigari, aut animus vinci poterat. Caloris ac frigoris patientia par: cibi potionisque desiderio naturali, non voluptate, modus fini30 tus vigiliarum somnique nec die nec nocte discriminata tempora. Id, quod gerendis rebus superesset, quieti datum: ea neque molli strato, neque silentio arcessita. Multi sæpe militari sagulo opertum, humi jacentem inter custodias stationesque militum, conspexerunt. Vestitus nihil inter æquales excel35 lens: arma atque equi conspiciebantur. Equitum peditumque idem longè primus erat: princeps in prælium ibat: ultimus conserto prælio excedebat. Has tantas viri virtutes ingentia vitia æquabant; inhumana crudelitas, perfidia plùs quàm Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus Deûm metus, 40 nullum jusjurandum, nulla religio. Cum hac indole virtutum atque vitiorum triennio sub Hasdrubale imperatore meruit, nullâ re, quæ agenda videndaque magno futuro duci esset, prætermissâ.

V. Cæterùm ex quo die dux est declaratus, velut Italia ei provincia decreta, bellumque Romanum mandatum esset, nihil prolatandum ratus, ne se quoque, ut patrem Hamilcarem, deinde Hasdrubalem, cunctantem casus aliquis opprimeret. Saguntinis inferre bellum statuit: quibus oppug- 5 nandis quia haud dubiè Romana arma movebantur, in Olcadum fines priùs (ultra Iberum ea gens in parte magis, quàm in ditione, Carthaginiensium erat) induxit exercitum, ut non petîsse Saguntinos, sed rerum serie, finitimis domitis gentibus, jungendoque, tractus ad id bellum videri posset. 10 Cartejam, urbem opulentam, caput gentis ejus, expugnat, diripitque. Quo metu perculsæ minores civitates, stipendio imposito, imperium accepêre. Victor exercitus, opulentusque prædâ, Carthaginem Novam in hiberna est deductus. Ibi large partiendo prædam, stipendio præterito cum fide ex- 15 solvendo, cunctis civium sociorumque animis in se firmatis, vere primo in Vaccæos promotum bellum. Hermandica et Arbocala urbes vi captæ. Arbocala et virtute et multitudine oppidanorum diu defensa. Ab Hermandicâ profugi, exsulibus Olcadum, priore æstate domitæ gentis, quum se junxis- 20 sent, concitant Carpetanos: adortique Hannibalem regressum ex Vaccæis, haud procul Tago flumine agmen grave prædâ turbavêre. Hannibal prælio abstinuit; castrisque super ripam positis, quum prima quies silentiumque ab hostibus fuit, amnem vado trajecit: valloque ita producto, ut 25 locum ad transgrediendum hostes haberent, invadere eos transeuntes statuit. Equitibus præcepit, ut, quum ingressos aquam viderent, adorirentur. Peditum agmen in ripâ, elephantos antè quadraginta disposuit. Carpetanorum cum appendicibus Olcadum Vaccæorumque centum millia fuêre ; 30 invicta acies, si æquo dimicaretur campo. Itaque et ingenio feroces, et multitudine freti, et quòd metu cessisse credebant hostem, id morari victoriam rati, quòd interesset amnis, clamore sublato, passim sine ullius imperio, quâ cuique proximum est, in amnem ruunt. Et ex parte alterâ ripæ 35 vis ingens equitum in flumen immissa, medioque alveo haudquâquam pari certamine concursum; quippe ubi pedes instabilis, ac vix vado fidens, vel ab inermi equite, equo temerè acto, perverti posset; eques, corpore armisque liber, equo vel medios gurgites stabili, cominus eminusque rem geper reret. Pars magna flumine absumpta : quidam, vorticoso amni delati in hostes, ab elephantis obtriti sunt: postremi, quibus regressus in suam ripam tutior fuit, ex variâ trepida

40