manumissi, tunc in Cæsaris adventum descendere cœperunt. Legio XIII oppidum defendere cœpit: nam quum jam repugnarent, turres ex parte et murum occuparunt. Denuo legatos ad Cæsarem mittunt, ut sibi legiones subsidio intromitteret. Hoc quum animadverterent homines fugitivi, oppidum incendere cœperunt: qui superati à nostris, sunt interfecti hominum millia XXII, præterquam extra murum qui perierunt. Ita Cæsar oppido potitus. Dum hic detinetur ex prælio, quos circummunitos superiùs demonstravimus, eruptionem fecerunt, et benè multis in-, terfectis, in oppidum sunt redacti.

1

XXXV. Cæsar Hispalim quum contendisset, legati deprecatum venerunt. Ita quum oppidum sese tueri dixisset: Caninium legatum cum præsidio intromittit. Ipse castra ad oppidum ponit. Erat benè magnum intra Pompeianas partes præsidium, quod Cæsaris præsidium receptum indignabatur; 1 clam quendam Philonem, illum, qui Pompeianarum partium fuisset defensor acerrimus. Is totâ Lusitaniâ notissimus erat. Hic clam præsidio in Lusitaniam proficiscitur, et Cæcilium Nigrum nomine Barbarum ad Lenium convenit: qui benè magnam manum Lusitanorum haberet. Rursus in Hispalim oppidum denuo noctu per murum recipitur. Præsidium vigilesque jugulant, portas præcludunt; de integro pugnare cœperunt.

Lusitani

XXXVI. Dum hæc geruntur, legati Carteienses renunciârunt, quòd Pompeium in potestate haberent, quòd ante Cæsari portas præclusissent, illo beneficio suum maleficium existimabant se lucrifacere. Hispali oppugnare nullo tempore desistebant. Quod Cæsar quum animadverteret, si oppidum capere contenderet, ut homines perditi incenderent, et mœnia delerent. [Ita] consilio habito noctu, patitur Lusitanos eruptionem facere. Id quod consultò non existimabant fieri. Ita irrumpendo, naves, quæ ad Bætim flumen fuissent, incendunt. Nostri -dum incendio detinetur, illi profugiunt, et ab equitibus conciduntur. Quo facto, oppido recuperato, Astam iter facere cœperunt. Ex quâ civitate legati ad deditionem venerunt, Mundensesque, qui ex prælio in oppidum confugerant, quum diutiùs circumsiderentur, benè multi deditionem faciunt, et, quum essent in legionem distributi, conjurant inter se, ut noctu signo dato, qui in oppido fuissent, eruptionem facerent, illi cædem in castris administrarent. Hâc re cognitâ, insequenti nocte, vigillâ 111, tesserâ datâ, extra vallum omnes sunt concisi Mundenses duces.

XXXVII. Cæsar in itinere reliqua oppida oppugnat; quæ propter Pompeium dissentire cœperant. Pars erat, quæ legatos ad Cæsarem miserat; pars, qui Pompeianarum partium essent fautores. Seditione concitatâ portas occupant. Cædes fit magna: saucius Pompeius naves xxx occupat longas, et profugit. Didius, qui Gadis classi præfuisset, ad

NOTES.

1 Clam quendam Philonem.] Understood, mittit.

quem simul nuncius allatus est, confestim sequi cœpit, partim peditatibus et equitatibus ad persequendum celeriter iter faciens. Item iv die navigatione confectâ, insequuntur. Qui imparati à Carteiâ profecti sine aquâ fuissent, ad terram applicant. Dum aquantur, Didius classe occurrit, naves incendit, nonnullas capit. Pompeius cum paucis profugit, et locum quendam munitum naturâ occupat.

XXXVIII. Equites et cohortes, quæ ad persequendum missæ essent, speculatoribus antè missis, certiores fiunt: diem et noctem iter faciunt. Pompeius humero et sinistro crure vehementer erat saucius. Huc accedebat, ut etiam talum intorsisset: quæ res maximè impediebat. Ita lecticâ à turre, quâ esset allatus, in eâ ferebatur. Lusitanus more militari quum à Cæsaris præsidio fuisset conspectus, celeriter equitatu cohortibusque circumcluditur. Erat accessus loci difficultas. Nam idcirco, quod propter suos à nostro præsidio fuisset conspectus, celeriter munitum locum naturâ ceperat sibi Pompeius, quem vix magnâ multitudine deducti homines ex superiore loco defendere possent. Subeun-, tes in adventu nostri depelluntur telis: quibus cedentibus, cupidiùs insequebantur adversarii, et confestim tardabant ab accessu. Hoc sæpiùs facto, animadvertebatur nostro magno id fieri periculo. Opere circummunire instituit, pari autem et celeri festinatione circum munitiones in jugo dirigunt, ut æquo pede cum adversariis congredi possent. A quibus quum animadversum esset, fugâ sibi præsidium capiunt.

XXXIX. Pompeius, ut suprà demonstravimus, saucius, et intorto talo, idcirco tardabatur ad fugiendum: itemque propter loci difficultatem, neque equo, neque vehiculo saluti suæ præsidium parare poterat. Cædes à nostris undique administrabatur, exclusâ munitione, amissisque auxiliis. Ad convallem autem atque exesum locum in speluncam Pompeius se occultare cœpit, ut à nostris non facilè inveniretur, nisi captivorum indicio. Ita ibi interficitur. Quum Cæsar gradiebatur Hispalim, pridie Id. Apr. caput allatum, et populo datum est in conspectum.

XL. Interfecto Cn. Pompeio adolescente, Didius, quem suprà demonstravimus, illâ affectus lætitiâ, proximo se recepit castello, nonnullasque naves ad reficiendum subduxit. Lusitani, qui ex pugnâ superfuerunt, ad signum se receperunt, et benè magnâ manu comparatâ, ad Didium se reportant. Huic etsi non aberat diligentia ad, naves tuendas, tamen nonnunquam ex castello, propter eorum crebras excursiones, ejiciebatur ; et sic propè quotidianis pugnis insidias ponunt, et tripartito signa distribuunt. Erant parati qui naves incenderent, incensisque qui subsidium repeterent. Ii sic dispositi erant, ut à nullo conspectu omnium ad pugnam contenderent. Ita, quum ex castello Didius ad propellendum processisset cum copiis, signum à Lusitanis tollitur. Naves incenduntur: simulque qui in castello ad pugnam processerant, eodem signo fugientes latrones dum persequuntur, à tergo insidiæ clamore sublato circumveniunt. Didius magnâ cum virtute cum compluribus interficitur. Nonnulli câ pugnâ scaphas, quæ ad littus fuerant, occupant: Item complures nando, ad naves, quæ in salo fuerunt, se, recipiunt. Anchoris

sublatis, pelagus remis petere cœperunt. Quæ res eorum vitæ subsidio fuit. Lusitani prædâ potiuntur. Cæsar Gadibus rursus ad Hispalim re

currit.

*

XLI. Fabius Maximus, quem ipse ad Mundam præsidium oppugnandum reliquerat, operibus assiduis, hostesque circum sese interclusi, inter se decernere, factâ cæde benè magnâ, eruptionem faciunt. Nostri ad oppidum recuperandum occasionem non prætermittunt, et reliquos vivos capiunt, ac deinde Ursaonem proficiscuntur; quod oppidum magnâ munitione continebatur, sic, ut ipse locus non solum opere, sed etiam naturâ editus, ad oppugnandum hostem abverteret. Huc accedebat, quod aqua, præterquam in ipso oppido, non erat. Nam circumcirca rivus nusquam reperiebatur propiùs millia passuum VIII; quæ res magno erat adjumento oppidanis. Tum præterea accedebat, ut agger, materiesque unde solitæ sunt turres agi propiùs millia passuum vi non reperiebantur. Ac Pompeius, ut oppidi oppugnationem tutiorem efficeret, omnem materiem circum oppidum succisam intrò congessit. Ita necessariò deducebantur nostri, ut à Mundâ, quàm proximè ceperant, materiem illo deportarent.

XLII. Dum hæc ad Mundam geruntur et Ursaonem, Cæsar, quum à Gadibus ad Hispalim se recepisset, insequenti die, concione advocatâ, commemorat; "Initio quæsturæ suæ eam provinciam ex omnibus provinciis peculiarem sibi constituisse, et, quæ potuisset, eo tempore beneficia largitum esse. In sequenti præturâ ampliato honore, vectigalia, quæ Metellus imposuisset, à senatu petîsse, et eis pecuniis provinciam liberâsse: simulque patrocinio suscepto, multis legibus ab se in senatum inductis, simul publicas privatasque caussas, multorum inimicitiis susceptis, defendisse suo item in consulatu absentem, quæ potuisset, commoda provinciæ tribuisse: eorum omnium commodorum esse et immemores et ingratos in se, et in populum Romanum hoc bello, et in præterito tempore cognôsse. Vos jure gentium," inquit, "et civium Romanorum institutis cognitis, more barbarorum, populi Romani magistratibus sacrosanctis manus sæpè et sæpiùs attulistis: luce clarâ Cassium in medio foro nefariè interficere voluistis. Vos ita pacem semper odistis, ut nullo tempore legiones desint populi Romani in hâc provinciâ haberi. Apud vos beneficia pro maleficiis, maleficia pro beneficiis habentur. Ita neque in otio concordiam, neque in bello virtutem ullo tempore retinere potuistis. Privatus ex fugâ Cn. Pompeius adolescens à vobis receptus, fasces imperiumque sibi arripuit: multis interfectis civibus, auxilia contra populum Rom. comparavit: agros, vestramque provinciam vestro impulsu depopulavit. In quos vos victores existimabatis? An me deleto, non animadvertebatis x habere legiones populum Romanum, quæ non solum vobis obsistere, sed etiam cælum diruere possent? quarum laudibus et virtute*."

** DESUNT RELIQUA.

HISTORIE

JULII CÆSARIS

FRAGMENTUM.

EX V. C.

De quo scias: reperta fuisse ista in Cujacii codice sine ullo nomine; in codice autem eadem Petaviano, sub nomine PETRARCHE. Qua quia videbantur facere ad eum librum ultimum, addere nos hic voluisse.

NAM diuturnitas belli pacem, labor requiem, triumphum victoriæ flagitant: non civiles quidem istæ, sed hostiles illæ, de quibus antea dixeramus. Quo modo autem triumpharet, aut quâ ratione quiesceret, de quo scriptum sit, nil actum credens, cùm quid superesset. Pompeii magni filii Hispanias occupârant (sequebatur autem illos non quidem patris virtus, sed hominum favor ingens, et paternum nomen) Cneius et Sextus. Sic pro uno duos substituerat fortuna Pompeios. Egeratque Cneius, major natu, cui plus industriæ inerat atque consilii, confugiendo in fidem et clientelam omnium Hispaniæ civitatum, precandoque, fortunam suam miserando, patrisque memoriam renovando, ut sibi multum jam licentiæ partum esset. Nec precibus tantum, sed vi etiam congregato exercitu inciperet provin

ciam vastare: ita, ut pedetentim, qui favorabiles ab initio fuerant, esse inciperent odiosi. Hunc sibi novissimum belli actum minimè negligendum ratus Cæsar, eo raptim proficiscitur. Duo in hoc itinere vix auditu credibilia inciderunt. Nam etiam ab urbe Româ in Hispaniam ulteriorem immensum terræ spatium emensus IV et xx die pervenit: viatori, ne dicam exercitui, celeritas optanda. Magnum : hoc quod sequitur, majus. Horum siquidem tam paucorum spatio dierum, tam multas inter curas. Poënâ scripsit, quod inscripsit Iter, quod illud scilicet in itinere edidisset. Sic Pierides armis inserere, etiam nunquam otiosus esse dedicerat. Primo Cæsaris in Hispaniam adventu civitatum motus ingens fuit, undique legati ad eum, undique transfuga. Jam enim Pompeiani juvenes sive in odium, sive in tædium verti cœperunt: etiam ut nulla esset in eis culpa. Mos est tamen antiquus populorum semper novos dominos, novas res optare; fama Cæsaris haud immeritò super omnes excreverat: ut universi homines ejus splendore caperentur, coram cernere, quem usque adeo mirabilem audiebant. In hoc principio ipso maris in ostio, ubi Oceanus terris illabitur, etiam Mediterraneum hoc pelagus nostrum parit, inter legatos invicem partium hinc Didium, illinc Varum, et ambobus cum ipsâ tempestate creatum est. Nec minus à ventis et fluctibus, quam ab hostils, periculi, atque horroris, dum et hinc hostes sævirent, et illinc sævitiam rabiemque hominum maria coërcerent, utrâque classe, bello simul et naufragio laborante, duæ partes, duo maria, duplex furor, duæ elementorum atque hominum procellæ. Per hos dies à Cæsarianis duo pedites capti sunt, qui se servos dicerent. Non licuit in his Cæsari suam consuetudinem servare. Antequam ad eum deducerentur, quòd à Cæsariano exercitu transfugissent, recogniti etiam à militibus interfecti sunt. Et tabelliones capti, qui ad Pompeium Cordubæ mittebantur, etiam præcisis illico manibus sunt remissi. Similiter speculator Pompeianus captus, atque occisus est. Credo ego iratos bello milites, et Imperatoris sui morum conscios atque clementiæ, hoc remedii genus excogitasse, ne quis faciem ejus videret, ut sic nullus evaderet. Cordubam Pompeii tenebant, Casar obsidebat. Illis tamen absentibus, multis ibi etiam magnis præliis decertatum est. Cùmque die quodam ferro et flammis solito etiam graviùs pugnaretur, oppidani irâ in furorem versâ, hospites qui securi secum jure veteris hospitii morabantur, inspectante Casaris exercitu, jugulatos è muris præcipitare, quasi crudelitate, non virtute victoria quæreretur, inceperant. Spectaculum miserum atque horrendum. Quâ re ex gemitu morientium auditâ; unus, qui ad tutelam muri sub terram in cuniculo erat, exclamavit: Tetrum scelus et immane flagitium, nullâque non barbarie detestandum commaisistis absque ullâ caussâ. Nihil enim mali merebantur, qui nihil mali fecerant; qui ad vos vestrasque se aras et focos infaustâ fiduciâ contulissent. Jus hospitii sanctum gentibus soli vos sprevistis, atque utinam sprevisse sufficeret. Inhumano illud scelere violastis. Multa