atrox invidia orta est, gladiis in medio positis, ut, indictâ causâ, novo genere leti, dejectus ad caput aquæ Ferentinæ, crate supernè injectâ saxisque congestis, mergeretur.

LII. Revocatis deinde ad concilium Latinis, Tarquinius, 5 collaudatisque, qui Turnum novantem res pro manifesto parricidio meritâ pœnâ affecissent, ita verba fecit: "Posse

15

66 quidem se vetusto jure agere, quòd, quum omnes Latini "ab Albâ oriundi sint, in eo fœdere teneantur, quo ab Tul"lo res omnis Albana cum colonis suis in Romanum ces10 "serit imperium. Cæterùm se utilitatis id magis omnium "causâ censere, ut renovetur id fœdus; secundâque potiùs "fortunâ populi Romani ut participes Latini fruantur, quàm " urbium exscidia vastationesque agrorum, quas Anco priùs, patre deinde suo regnante, perpessi sint, semper aut ex66 spectent, aut patiantur." Haud difficulter persuasum Latinis, quamquam in eo fœdere superior Romana res erat. Cæterùm et capita nominis Latini stare ac sentire cum rege videbant; et Turnus sui cuique periculi, si adversatus esset, recens erat documentum. Ita renovatum fœdus, in20 dictumque junioribus Latinorum, ut ex fœdere die certà ad lucum Ferentinæ armati frequentes adessent. Qui ubi ad edictum Romani regis ex omnibus populis convenêre; ne、 ducem suum, neve secretum imperium, propriave signa haberent, miscuit manipulos ex Latinis Romanisque, ut ex 25 binis singulos faceret, binosque ex singulis: ita geminatis manipulis centuriones imposuit.

LIII. Nec, ut injustus in pace rex, ita dux belli pravus fuit quin eâ arte æquâsset superiores reges, ni degeneratum in aliis huic quoque decori offecisset. Is primus Vol30 scis bellum in ducentos ampliùs post suam ætatem annos movit; Suessamque Pometiam ex his vi cepit: ubi quum dividendâ prædâ quadringenta talenta argenti aurique refecisset; concepit animo eam amplitudinem Jovis templi, quæ digna Deûm hominumque rege, quæ Romano imperio, 35 quæ ipsius etiam loci majestate esset. Captivam pecuniam in ædificationem ejus templi seposuit. Excepit deinde eum lentius spe bellum, quo Gabios, propinquam urbem, nequidquam vi adortus, quum obsidendi quoque urbem spes pulso a manibus adempta esset, postremò minimè arte Romanâ, 40 fraude ac dolo, aggressus est; nam quum, velut posito bello, fundamentis templi jaciendis aliisque urbanis operibus in

tentum se esse simularet, Sextus, filius ejus, qui minimus ex tribus erat, transfugit ex composito Gabios, patris in se sævitiam intolerabilem conquerens ; "Jam ab alienis in 66. suos vertisse superbiam; et liberorum quoque eum fre66 quentiæ tædere; ut, quam in curiâ solitudinem fecerit, 5 "domi quoque faciat; ne quam stirpem, ne quem hæredem "regni relinquat. Se quidem, inter tela et gladios patris "elapsum, nihil usquam sibi tutum, nisi apud hostes L. "Tarquinii, credidisse. Nam, ne errarent, manere his "bellum, quod positum simuletur; et per occasionem eum 10 "incautos invasurum. Quod si apud eos supplicibus locus 66 non sit, pererraturum se omne Latium: Volscosque se "inde, et Æquos, et Hernicos petiturum; donec ad eos "perveniat, qui a patrum crudelibus atque impiis suppliciis "tegere liberos sciant. Forsitan etiam ardoris aliquid ad 15 "bellum armaque se adversus superbissimum regem ac fe"rocissimum populum inventurum." Quum, si nihil morarentur, infensus irâ porro inde abiturus videretur, benignè ab Gabinis excipitur: vetant mirari, sí, qualis in cives, qualis in socios, talis ad ultimum in liberos esset. In se 20 ipsum postremò sæviturum, si alia desint. Sibi verò gratum adventum ejus esse; futurumque credere brevi, ut, illo adjuvante, ab portis Gabinis sub Romana monia bellum transferatur.

LIV. Inde in concilia publica adhiberi: ubi, quum de 25 aliis rebus assentire se veteribus Gabinis diceret, quibus hæ notiores essent, ipse identidem belli auctor esse, in eo sibi præcipuam prudentiam assumere, quòd utriusque populi vires nôsset, sciretque invisam profectò superbiam regiam civibus esse, quam ferre ne liberi quidem potuissent. Ita 30 quum sensim ad rebellandum primores Gabinorum incitaret, ipse cum promptissimis juvenum prædatum atque in expeditiones iret, et dictis factisque omnibus ad fallendum instructis vana accresceret fides, dux ad ultimum belli legitur. Ibi quum, insciâ multitudine quid ageretur, prælia parva 35 inter Romam Gabiosque fierent, quibus plerumque Gabina res superior esset; tum certatim summi infimique Gabinorum Sex. Tarquinium dono Deùm sibi missum ducem credere. Apud milites verò obeundo pericula ac labores, pariter prædam munificè largiendo, tantâ caritate esse, ut 40 non pater Tarquinius potentior Romæ, quàm filius Gabiis esset. Itaque, postquam satis virium collectum ad omnes

conatus videbat, tum e suis unum sciscitatum Romam ad patrem mittit, quidnam se facere vellet? quandoquidem, ut omnia unus Gabiis posset, ei Dii dedissent. Huic nuntio, quia (crodo) dubiæ fidei videbatur, nihil voce responsum 5 est: rex, velut deliberabundus, in hortum ædium transit, sequente nuntio filii: ibi, inambulans tacitus, summa papaverum capita dicitur baculo decussisse.' Interrogando exspectandoque responsum nuntius fessus, ut re imperfectâ, redit Gabios; quæ dixerit ipse, quæque viderit, refert: seu 10 irâ, seu odio, seu superbiâ insitâ ingenio, nullam eum vocem emisisse. Sexto ubi, quid vellet parens, quidve præciperet tacitis ambagibus, patuit; primores civitatis, criminando alios apud populum, alios suâ ipsos invidiâ opportunos, interemit: multi palàm; quidam, in quibus minùs spe15 ciosa criminatio erat futura, clam interfecti. Patuit quibusdam volentibus fuga, aut in exsilium acti sunt, absentiumque bona juxta atque interemptorum divisui fuêre. Largitionis inde prædæque et dulcedine privati commodi, sensus malorum publicorum adimi; donec, orba consilio 20 auxilioque, Gabina res regi Romano sine ullâ dimicatione in manum traditur.

30

LV. Gabiis receptis, Tarquinius pacem cum quorum gente fecit; fœdus cum Tuscis renovavit. Inde ad negotia urbana animum convertit: quorum erat primum, ut 25 Jovis templum in monte Tarpejo, monumentum regni sui nominisque, relinqueret: Tarquinios reges ambos, patrem vovisse, filium profecisse. Et, ut libera a cæteris religionibus area esset tota Jovis templique ejus, quod inædificaretur, exaugurare fana sacellaque statuit; quæ aliquot ibi a Tatio rege, primùm in ipso discrimine adversus Romulum pugnæ vota, consecrata inaugurataque postea fuerant. Inter principia condendi hujus operis, movisse numen ad indicandam tanti imperii molem traditur Deos: nam, quum omnium sacellorum exaugurationes admitterent aves, in Termini fano non addixêre. Id omen auguriumque ita acceptum est; non motam Termini sedem, unumque eum Deorum non evocatum sacratis sibi finibus, firma stabiliaque cuncta portendere. Hoc perpetuitatis auspicio accepto, secutum aliud, magnitudinem imperii portendens, prodigium Caput humanum, integrâ facie, aperientibus fundamenta templi dicitur apparuisse: quæ visa species, haud per ambages, arcem eam imperii caputque rerum fore por

35

40 est.

tendebat: idque ita cecinêre vates, quique in urbe erant, quosque ad eam rem consultandam ex Etruriâ acciverant. Augebatur ad impensas regis animus. Itaque Pometinæ manubiæ, quæ perducendo ad culmen operi destinatæ erant, vix in fundamenta suppeditavêre. Eò magis Fabio, præter- 5 quam quòd antiquior est, crediderim, quadringenta ea sola talenta fuisse, quàm Pisoni, qui quadraginta millia pondo argenti seposita in eam rem scribit, summam pecuniæ neque ex unius tum urbis prædâ sperandam, et nullius, ne horum quidem magnificentiæ operum, fundamenta non ex- 10 superaturam.

LVI. Intentus perficiendo templo, fabris undique ex Etruriâ accitis, non pecuniâ solùm ad id publicâ est úsus, sed operis etiam ex plebe: qui quum haud parvus et ipse militiæ adderetur labor, minùs tamen plebs gravabatur, se 15 templa Deûm exædificare manibus suis: quæ posthac et ad alia, ut specie minora, sic laboris aliquantò majoris, traducebatur opera; foros in circo faciendos, cloacamque maximam, receptaculum omnium purgamentorum urbis, sub terram agendam: quibus duobus operibus vix novo hæc mag-20 nificentia quidquam adæquare potuit. His laboribus exercitâ plebe, quia et urbi multitudinem, ubi usus non esset, oneri rebatur esse, et colonis mittendis occupari latiùs imperii fines volebat; Signiam Circejosque colonos misit, præsidia urbi futura terrâ marique. Hæc agenti portentum 25 terribile visum; anguis, ex columnâ ligneâ elapsus, quum terrorem fugamque in regiam fecisset, ipsius regis non tam subito pavore perculit pectus, quàm anxiis implevit curis. Itaque quum ad publica prodigia Etrusci tantùm vates adhiberentur, hoc velut domestico exterritus visu, Delphos ad 30 maximè inclytum in terris oraculum mittere statuit: neque responsa sortium ulli alii committere ausus, duos filios per ignotas eâ tempestate terras, ignotiora maria, in Græciam misit. Titus et Aruns profecti: comes his additus L. Junius Brutus, Tarquiniâ sorore regis natus, juvenis 35 longè alius ingenio, quàm cujus simulationem induerat. Is, quum primores civitatis, in quibus fratrem suum ab avunculo interfectum audîsset, neque in animo suo quidquam regi timendum, neque in fortunâ concupiscendum relinquere statuit, contemptuque tutus esse, ubi in jure parum præsidii 40 esset. Ergo ex industriâ factus ad imitationem stultitiæ, quum se suaque prædæ esse regi sineret, Bruti quoque haud

abnuit cognomen; ut, sub ejus obtentu cognominis, liberator ille populi Romani animus latens opperiretur tempora sua. Is tum ab Tarquiniis ductus Delphos, ludibrium veriùs, quàm comes, aureum baculum, inclusum corneo 5 cavato ad id baculo, tulisse donum Apollini dicitur, per ambages effigiem ingenii sui. Quò postquam ventum est, perfectis patris mandatis, cupido incessit animos juvenum sciscitandi, ad quem eorum regnum Romanum esset venturum. Ex infimo specu vocem redditam ferunt: "Im10" perium summum Romæ habebit, qui vestrûm primus, o juvenes, osculum matri tulerit." Tarquinii, ut Sextus, qui Romæ relictus fuerat, ignarus responsi expersque imperii esset, rem summâ ope taceri jubent; ipsi inter se, uter prior, quum Romam redîssent, matri osculum daret, 15 sorti permittunt. Brutus, aliò ratus spectare Pythicam vocem, velut si prolapsus cecidisset, terram osculo contigit: scilicet, quòd ea communis mater omnium mortalium esset. Reditum inde Romam, ubi adversus Rutulos bellum summâ vi parabatur.

20

66

LVII. Ardeam Rutuli habebant, gens (ut in eâ regione atque in eâ ætate) divitiis præpollens: eaque ipsa causa belli fuit, quòd rex Romanus tum ipse ditari, exhaustus magnificentiâ publicorum operum, tum prædâ delenire popularium animos studebat; præter aliam superbiam regno 25 infestos etiam, quòd se in fabrorum ministeriis ac servili tamdiu habitos opere ab rege indignabantur. Tentata res est, si primo impetu capi Ardea posset: ubi id parum processit, obsidione munitionibusque cœpti premi hostes. In iis stativis, ut fit longo magis quàm acri bello, satis liberi 30 commeatus erant: primoribus tamen magis quàm militibus. Regii quidem juvenes interdum otium conviviis comissationibusque inter se terebant: forte potantibus his apud Sextum Tarquinium, ubi et Collatinus cœnabat Tarquinius, Egerii filius, incidit de uxoribus mentio: suam quisque 35 laudare miris modis; inde certamine accenso, Collatinus negat, "verbis opus esse: paucis id quidem horis posse "sciri, quantùm cæteris præstet Lucretia sua. Quin, si "vigor juventæ inest, conscendimus equos, invisimusque 66 præsentes nostrarum ingenia? Id cuique spectatissimum 40" sit, quod, necopinato viri adventu, occurrerit oculis." Incaluerant vino. "Age sanè," omnes: citatis equis avolant Romam. Quò quum, primis se intendentibus tenebris,