Illico istinc! Ne contagio mea bonis umbrave obsit. 165. Atque etiam, si vereare, ne paullo durior translatio esse videatur, mollienda est praeposito saepe verbo; ut si olim, M. Catone mortuo, pupillum senatum quis relictum diceret, paullo durius; sin, ut itas dicam, pupillum, aliquanto mitius. Etenim verecunda debet esse translatio, ut deducta esse in alienum locum, non irrupisse, atque ut precario, non vi, venisse videatur. 166. Modus autem nullus est florentior in singulis verbis nec qui plus luminis afferat orationi. Nam illud, quod ex hoc genere profluit, non est in uno verbo translato, sed 10 ex pluribus continuatis connectitur, ut aliud dicatur, aliud intelligendum sit: Neque me patiar iterum Ad unum scopulum et † telum classem Achivom offendere. Atque illud, Erras, erras; nam exsultantem te et praefidentem tibi 15 167. Sumpta re simili, verba eius rei propria deinceps in rem aliam, ut dixi, transferuntur. XLII. Est hoc magnum ornamentum orationis, 20 in quo obscuritas fugienda est; etenim hoc fere genere fiunt ea, quae dicuntur aenigmata. Non est autem in verbo modus hic sed in oratione, id est, in continuatione verborum. Ne illa quidem traductio atque immutatio in verbo quandam fabricationem habet [sed in oratione]: Africa terribili tremit horrida terra tumultu. Pro Afris est sumpta Africa; neque factum verbum est, ut, Mare saxifragis undis; neque translatum, ut, Mollitur mare; sed ornandi causa proprium proprio commutatum. Gravis est modus in ornatu orationis et saepe sumendus; ex quo genere haec sunt, Martem belli esse communem, Cererem pro frugibus, Liberum appellare pro vino, Neptunum pro mari, curiam 25 30 B. 4. praepositio B. 1. istine Codd. al.: istic ABRE, istim Wolfio auctore Schützius. 3. duriora A. 5. pusillum R. 7. deducta esse B aliique, R: deducta (A?) E. que: irruisse (B?) RE. 8. non invenisse R. 9. nec] quam A. esse debet A. * R, orationi. Nam Ernestius. iterum om. AB. 10. ex] in R. 13. patior R. 14. ut telum B. (Neque iterum Patiar ad scopulum me caecum suspicatur Ellendt.) 16. Alterum erras om. A, R. -nam et vidente te et praefidente tibi A, item B, sed praesidente. (praesidentem R.) 19. deinde B. 20. re-. feruntur A. Est autem hoc B. 21. hoc fere genere A aliique: ex hoc genere 23. id] hoc R. 24. Vv. sed in oratione auctore Schützio seclusimus. 25. terribilis AB. 26. est verbum A. 29. tuos hos triumphos 30. Magni scripsimus cum T: magni E. (Significantur campi Magni Africae, in quibus Syphax et Karthaginienses a Scipione superatos narrant Polybius 14, 8, 2. et Livius 30, 8.) - 31. Gravius B. pro senatu, campum pro comitiis, togam pro pace, arma ac tela pro bello; 168. quo item in genere et virtutes et vitia pro ipsis, in quibus illa sunt, appellantur: Luxuries quam in domum irrupit, et, Quo avaritia penetravit; aut Fides valuit, Iustitia con5 fecit. Videtis profecto genus hoc totum, cum inflexo commutatoque verbo res eadem enuntiatur ornatius; cui sunt finitima illa minus ornata sed tamen non ignoranda, cum intelligi volumus aliquid aut ex parte totum, ut, pro aedificiis cum parietes aut tecta dicimus; aut ex toto partem, ut, cum unam turmam equitatum populi Romani 10 dicimus; aut ex uno plures : At Romanus homo, tamenetsi res bene gesta est, Corde suo trepidat. aut cum ex pluribus intelligitur unum: Nos sumu' Romani, qui fuvimus ante Rudini, 15 aut quocunque modo, non ut dictum est, in eo genere intelligitur, sed ut sensum est. XLIII. 169. Abutimur saepe etiam verbo non tam eleganter quam in transferendo, sed etiamsi licentius, tamen interdum non impudenter; ut cum grandem orationem pro longa, minutum animum pro parvo dicimus. Verum illa videtisne esse non verbi sed 20 orationis, quae ex pluribus, ut exposui, translationibus connexa sunt? haec autem, quae aut immutata esse dixi aut aliter intelligenda, ac dicerentur, sunt translata quodam modo. 170. Ita fit, ut omnis singulorum verborum virtus atque laus tribus exsistat ex rebus: si aut vetustum verbum sit, quod tamen consuetudo ferre possit; aut factum vel 25 coniunctione vel novitate, in quo item est auribus consuetudinique parcendum; aut translatum, quod maxime tamquam stellis quibusdam notat et illuminat orationem. 171. Sequitur continuatio verborum, quae duas res maxime, collocationem primum, deinde modum quendam formamque desiderat. Col30 locationis est componere et struere verba sic, ut neve asper eorum concursus neve hiulcus sit sed quodammodo coagmentatus et lêvis. In quo lepide soceri mei persona lusit is, qui elegantissime id facere potuit, Lucilius, 35 Quam lepide lexeis compostae! ut tesserulae omnes Quae cum dixisset in Albucium illudens, ne a me quidem abstinuit, 5. immutatoque A, - 6. nuntiatur et tecta B. mutatoque B. - 2. vita (sic) et virtus A. ornatus (sic) R. cui] quo AB, dicamus R. 11. At] Ut B, R. tametsi B, R. AB, RE. Rutili B, Rutilius R. 16. etiam saepe A. dum non pudenter B, R. 18. longa A aliique: magna (B) RE. telligenda A. 22. singulorum om. B. 24. aut de novo factum R. 25. parendum Lag quattuor, R et Lambinus. 27. illustrat A. primum A. -- non inter21. aliter ea in 28. collocationem maxime 30. asper eorum] asperiorum A, asperior B. 31. levis AB aliique: lenis R, laevis E. 32. Lepidi B, R. soceri A aliique, R: in soceri B, E. 33. Lucius B. 34. lepida R. lexeis] ex is A, ex hys B, synthesis R. 35. ae R. 37. rhetoricoteros B, R. (rhaetorico te rufius eis A.) Quid ergo? iste Crassus, quoniam eius abuteris nomine, quid efficit? idem illud scilicet, ut ille vult et ego vellem melius aliquanto quam Albucius. Verum in me quidem lusit ille, ut solet. 172. Sed est tamen haec collocatio conservanda verborum, de qua loquor; quae iunctam orationem efficit, quae cohaerentem, quae lenem, quae aequabiliter 5 fluentem. Id assequemini, si verba extrema cum consequentibus primis ita iungetis, ut neve aspere concurrant neve vastius diducantur. XLIV. 173. Hanc diligentiam subsequitur modus etiam et forma verborum, quod iam vereor, ne huic Catulo videatur esse puerile. Versus enim veteres illi in hac soluta oratione propemodum, hoc est, numeros quos-10 dam, nobis esse adhibendos putaverunt. Interspirationis enim, non defatigationis nostrae neque librariorum notis sed verborum et sententiarum modo interpunctas clausulas in orationibus esse voluerunt; idque princeps Isocrates instituisse fertur, ut inconditam antiquorum dicendi consuetudinem delectationis atque aurium causa, quemadmodum scribit 15 discipulus eius Naucrates, numeris adstringeret. 174. Namque haec duo musici, qui erant quondam eidem poëtae, machinati ad voluptatem sunt, versum atque cantum, ut et verborum numero et vocum modo delectatione vincerent aurium satietatem. Haec igitur duo, vocis dico moderationem et verborum conclusionem, quoad orationis severitas pati pos- 20 set, a poëtica ad eloquentiam traducenda duxerunt. 175. In quo illud est vel maximum, quod versus in oratione si efficitur coniunctione verborum, vitium est; et tamen eam coniunctionem sicuti versum numerose cadere et quadrare et perfici volumus. Neque est ex multis res una, quae magis oratorem ab imperito dicendi ignaroque distinguat, 25 quam quod ille rudis incondite fundit, quantum potest, et id, quod dicit, spiritu, non arte, determinat, orator autem sic illigat sententiam verbis, ut eam numero quodam complectatur et adstricto et soluto. 176. Nam cum vinxit modis et forma, relaxat et liberat immutatione ordinis, ut verba neque alligata sint quasi certa aliqua lege versus ne-30 que ita soluta, ut vagentur. XLV. Quonam igitur modo tantum munus insistemus, ut arbitremur nos hanc vim numerose dicendi consequi posse? Non est res tam difficilis quam necessaria. Nihil est enim tam tenerum neque tam flexibile neque quod tam facile sequatur, quocunque ducas, quam oratio. 177. Ex hac versus, ex eadem dispares numeri 35 conficiuntur; ex hac haec etiam soluta variis modis multorumque generum oratio. Non enim sunt alia sermonis, alia contentionis verba; neque ex alio genere ad usum quotidianum, alio ad scenam pompam 1. efficitur R. 5. levem R. ut neve 2. idem illud] illud quidem AB. vult AB aliique: voluit RE. 6. Id om. AB. verba om. AB. 7. iungentur AB. AB aliique, R: ut ne E. ne vastius AB. deducantur AB, R. 10. hoc] hos B. (De A non liquet.) est om. AB. 11. enim om. AB. 12. librariorum] liberiorum A, liber eorum B. 15. quae admodum A. 17. eidem Codd. al.: iidem (AB) RE. 18. versuum atque cantuum R. et ante verborum om. AB, R. delectatione seclusit E. 20. posset AB aliique: possit RE. 21. traducendam B, traducenda esse R. dixerunt B. 22. vel om. A, T. eam] etiam AB, R. - 24. cadere] sedere AB, R. perficere R. est om. AB. 26. quantum potest om. AB. forma et modis A, modis: forma et relaxat R. 30. alligata neque om. B. 31. soluta] solvat B. tantum om. AB. 32. numeros ediconsequi posse dicendi R. 33. tam necessaria AB. 29. iunxit R. cendi B. B. 2 A que sumuntur; sed ea nos cum iacentia sustulimus e medio, sicut mollissimam ceram ad nostrum arbitrium formamus et fingimus. Itaque tum graves sumus, tum subtiles, tum medium quiddam tenemus; sic institutam nostram sententiam sequitur orationis genus idque ad omnem 5 aurium voluptatem et animorum motum mutatur et vertitur. 178. Sed ut in plerisque rebus incredibiliter hoc natura est ipsa fabricata, sic in oratione, ut ea, quae maximam utilitatem in se continerent, plurimum eadem haberent vel dignitatis vel saepe etiam venustatis. Incolumitatis ac salutis omnium causa videmus hunc statum esse huius totius mundi 10 atque naturae, rotundum ut caelum terraque ut media sit eaque sua vi nutuque teneatur; sol ut circumferatur, ut accedat ad brumale signum et inde sensim ascendat in diversam partem; ut luna accessu et recessu suo solis lumen accipiat; ut eadem spatia quinque stellae dispari motu cursuque conficiant. 179. Haec tantam habent vim, paullum ut immu15 tata cohaerere non possint, tantam pulchritudinem, ut nulla species ne cogitari quidem possit ornatior. Referte nunc animum ad hominum vel etiam ceterarum animantium formam et figuram. Nullam partem corporis sine aliqua necessitate affictam totamque formam quasi perfectam reperietis arte, non casu. XLVI. Quid in arboribus, in quibus 20 non truncus, non rami, non folia sunt denique nisi ad suam retinendam conservandamque naturam? nusquam tamen est ulla pars nisi venusta. 180. Linquamus naturam artesque videamus. Quid tam in navigio necessarium quam latera, quam cavernae, quam prora, quam puppis, quam antennae, quam vela, quam mali? quae tamen hanc habent in 25 specie venustatem, ut non solum salutis sed etiam voluptatis causa inventa esse videantur. Columnae et templa et porticus sustinent; tamen habent non plus utilitatis quam dignitatis. Capitolii fastigium illud et ceterarum aedium non venustas sed necessitas ipsa fabricata est. Nam cum esset habita ratio, quemadmodum ex utraque tecti parte aqua delaberetur, 30 utilitatem templi fastigii dignitas consecuta est; ut, etiamsi in caelo Capitolium statueretur, ubi imber esse non posset, nullam sine fastigio dignitatem habiturum fuisse videatur. 181. Hoc in omnibus item partibus orationis evenit, ut utilitatem ac prope necessitatem suavitas quaedam et lepos consequatur. Clausulas enim atque interpuncta verborum 35 animae interclusio atque angustiae spiritus attulerunt. Id inventum ita et om. B. ut tum Schützius. 1. iactantia R. 2. ceram om. A. 3. gravissimus tum subtilis AB. 4. omnem aurium AB: omnem rationem et aurium RE, omnem et aurium T. 5. ad motum R. utatur A. haberent A aliique, R: eadem haberent plurimum sunt B. lunam B. RE. 17. ceterorum R. 18. affectam AB. vortitur B. 10. sua] 11. sol ad eam circumferatur A, sol ut ad eam circumferatur B. 12. 13. suo om. AB. dispares R. 14. conficiant] conspiciat (sic) AB. paullum ut AB aliique: ut paullum RE. 16. cogitari AB aliique: excogitari 19. in eis arboribus AB, in his 23. cavernae] carinae Lag. 20. Lambinum, qui carina. 24. an«Quattuor Mss. e biblioth. Paris. Leclerc. 26. et ante templa cum 27. utilitatis] honestatis R. 28. est om. AB. esset] est A. parte tecti R. aqua) aliqua Ernestii operae. 30. templi, fastigii male distinguit E. fastigii] fasti AB. 31. Capitolium statueretur AB aliique, R: statueretur (om. Capitolium) E. 32. fuisse AB aliique, R: esse E. 35. tulerunt B. quam vela om. A. 29. utra B. est suave, ut, si cui sit infinitus spiritus datus, tamen eum perpetuare Quid petam praesidi, aut exsequar? quove nunc? 183. A quo numero exorsus est Fannius, Si, Quirites, minas illius. Hunc ille clausulis aptiorem putat, quas vult longa plerumque syllaba terminari. XLVIII. 184. Neque vero haec tam acrem curam diligen-25 tiamque desiderant, quam est illa poëtarum; quos necessitas cogit et ipsi numeri ac modi sic verba versu includere, ut nihil sit ne spiritu quidem minimo brevius aut longius, quam necesse est. Liberior est oratio et plane, ut dicitur, sic est vere soluta; non ut fugiat tamen aut erret, sed ut sine vinculis sibi ipsa moderetur. Namque ego illud assentior 30 Theophrasto, qui putat orationem, quae quidem sit polita atque facta quodam modo, non adstricte sed remissius numerosam esse oportere. 185. Etenim, sicut ille suspicatur, ex istis modis, quibus hic usitatus versus efficitur, post anapaestus, procerior quidam numerus, effloruit; inde ille licentior et divitior fluxit dithyrambus; cuius membra et pedes, 35 ut ait idem, sunt in omni locupleti oratione diffusa. Et, si numerosum 11. nej nec AB. - - 1. est om. A. 3. possit T. (ex errore.) 4. Vv. Longissima - - potest suspecta Bakio. 5. non potest R. alius. Nam om. AB. 9. dactyli et] dactyli A, dactilici (sic) B. Quinque priora verba auctore Madvigio cum Henrichsenio seclusimus; Ellendt praeterea seclusit pedem; quem secuti sumus. 10. duos Codd. al., R. (non AB.) aut] nec corr. B. 12. versus AB aliique: versuum RE. Altae cum Cod. Pith. et Z. Henrichsen et T: Aliae AB, RE. (Arae mavolt Henrichsen.) heroi auctore Madvigio deleverunt Henrichsen et T. (Hi tres pedes sunt iambus, trochaeus, herous.) 13. verborum om. AB. 14. eodem] eo de B. paean A (el sic etiam deinceps.) - a om. AB. 16. a om. B. 18. ordiri] oratori AB. 21. ut om. A. 22. praesidi Codd. al., R: praesidia B, praesidii E. sequar B. quo me R. 23. Ennius R. 27. versu verba effugiat B. R. 29. sic est AB aliique, R: sic et est E. 31. fracta AB. 3 نا |