I. 1. Cum e Cilicia decedens Rhodum venissem et eo mihi de Q. Hortensii morte esset allatum, opinione omnium maiorem animo cepi dolorem. Nam et amico amisso cum consuetudine iucunda tum multorum officiorum coniunctione me privatum videbam et interitu talis auguris 5 dignitatem nostri collegii deminutam dolebam; qua in cogitatione et cooptatum me ab eo in collegium recordabar, in quo iuratus iudicium dignitatis meae fecerat, et inauguratum ab eodem; ex quo augurum institutis in parentis eum loco colere debebam. 2. Augebat etiam molestiam, quod magnâ sapientium civium bonorumque penuria vir egre10 gius coniunctissimusque mecum consiliorum omnium societate alienissimo rei publicae tempore exstinctus et auctoritatis et prudentiae suae triste nobis desiderium reliquerat: dolebamque, quod non, ut plerique putabant, adversarium aut obtrectatorem laudum mearum, sed socium potius et consortem gloriosi laboris amiseram. 3. Etenim, si in leviorum artium 15 studio memoriae proditum est poëtas nobiles poëtarum aequalium morte doluisse, quo tandem animo eius interitum ferre debui, cum quo certare erat gloriosius quam omnino adversarium non habere? sertim non modo nunquam sit aut illius a me cursus impeditus aut ab illo meus, sed contra semper alter ab altero adiutus et communicando

-

5. deminutam Lg. 8. 51. 53. 58. 68. Ven. 1. Lamb.: diminutam cum ceteris E. 8. augebam libri noti et T; natum est ex praeced. v. debebam, et molestus est vel ipse quadruplicis syll. am sonus. Correctus est error in Romana principe et post Asc. utramque apud E. 15. mortem Lamb. solus. Cfr. Garaton. ad Philipp. 9, 5. Phil. 12, 10. pro Sestio 17.

et monendo et favendo. 4. Sed, quoniam perpetua quadam felicitate usus
ille cessit e vita suo magis quam suorum civium tempore et tum occi-
dit, cum lugere facilius rem publicam posset, si viveret, quam iuvare,
vixitque tamdiu, quam licuit in civitate bene beateque vivere, nostro
incommodo detrimentoque, si est ita necesse, doleamus: illius vero s
mortis opportunitatem benevolentia potius quam misericordia prosequa-
mur, ut, quotiescunque de clarissimo et beatissimo viro cogitemus,
illum potius quam nosmet ipsos diligere videamur. 5. Nam, si id dole-
mus, quod eo iam frui nobis non licet, nostrum est id malum; quod
modice feramus, ne id non ad amicitiam, sed ad domesticam utilitatem 10
referre videamur. Sin, tamquam illi ipsi acerbitatis aliquid acciderit,
angimur, summam eius felicitatem non satis grato animo interpretamur.
II. 6. Etenim, si viveret Q. Hortensius, cetera fortasse desideraret una
cum reliquis bonis et fortibus civibus; hunc aut praeter ceteros aut cum
paucis sustineret dolorem, cum forum populi Romani, quod fuisset quasi 15
theatrum illius ingenii, voce erudita et Romanis Graecisque auribus digna
spoliatum atque orbatum videret. Equidem angor animo non consilii,
non ingenii, non auctoritatis armis egere rem publicam, quae didiceram
tractare quibusque me assuefeceram quaeque erant propria cum prae-
stantis in re publica viri tum bene moratae et bene constitutae civitatis. 20
Quodsi fuit in re publica tempus ullum, cum extorquere arma posset) e
manibus iratorum civium boni civis auctoritas et oratio) tum profecto
fuit, cum patrocinium pacis exclusum est aut errore hominum aut
timore. 8. Ita nobismet ipsis accidit, ut, quamquam essent multo magis
alia lugenda, tamen hoc doleremus, quod, quo tempore aetas nostra 25
perfuncta rebus amplissimis tamquam in portum confugere deberet, non
inertiae neque desidiae, sed otii moderati atque honesti, cumque ipsa
oratio iam nostra canesceret haberetque suam quandam maturitatem et
quasi senectutem, tum arma sunt ea sumpta, quibus illi ipsi, qui didi-
cerant eis uti gloriose, quemadmodum salutariter uterentur, non repe- 30
riebant. 9. Itaque ei mihi videntur fortunate beateque vixisse cum in
ceteris civitatibus tum maxime in nostra, quibus cum auctoritate rerum-
que gestarum gloria tum etiam sapientiae laude perfrui licuit. Quorum
memoria et recordatio in maximis nostris gravissimisque curis iucunda
sane fuit, cum in eam nuper ex sermone quodam incidissemus.

35

III. 10. Nam cum inambularem in xysto et essem otiosus domi, Marcus ad me Brutus, ut consueverat, cum T. Pomponio venerat, homines cum inter se coniuncti tum mihi ita cari itaque iucundi, ut eorum adspectu omnis, quae me angebat de re publica, cura consederit. Quos postquam salutavi, Quid vos, inquam, Brute et Attice, nunc? 40 quid tandem novi? Nihil sane, inquit Brutus, quod quidem aut tu audire velis aut ego pro certo dicere audeam. 11. Tum Atticus, Eo,

-

14. hunc aut praeter Lamb. : hunc autem et praeter Codd. Regii ABCD, R, Peter, hunc autem praeter Aldus nepos et E. (Quod Ellendt dicit: «hunc et praeter ceteros libri omnes»: error videtur.) 17. animi Manutius et corr. Lg. 8. Cfr. Klotz ad Tuscul. 1, 40, 96. (angor animi certe est in Cod. Vatic. Verrin. v. Zumpt p. 1032.) - 23. errore] terrore libri (praeter Dresd. apud Peterum) et R. Emenda

Na

tum est a Victore Pisano, ut ait Sylburgius, et in Aldina. aliique: ii E.

inquit, ad te animo venimus, ut de re publica esset silentium et aliquid audiremus potius ex te, quam te afficeremus ulla molestia. Vos vero, inquam, Attice, et praesentem me cura levatis et absenti magna solatia dedistis. Nam vestris primum litteris recreatus me ad pristina studia 5 revocavi. Tum ille, Legi, inquit, perlubenter epistolam, quam ad te Brutus misit ex Asia, qua mihi visus est et monere te prudenter et consolari amicissime. 12. Recte, inquam, est visus. Nam me istis scito litteris ex diuturna perturbatione totius valetudinis tamquam ad adspiciendam lucem esse revocatum. Atque ut post Cannensem illam 10 calamitatem primum Marcelli ad Nolam proelio populus se Romanus erexit posteaque prosperae res deinceps multae consecutae sunt, sic post rerum nostrarum et communium gravissimos casus nihil ante epistolam Bruti mihi accidit, quod vellem aut quod aliqua ex parte sollicitudines allevaret meas. 13. Tum Brutus, Volui id quidem efficere certe 15 et capio magnum fructum, si quidem quod volui tanta in re consecutus sum. Sed scire cupio, quae te Attici litterae delectaverint. Istae vero, inquam, Brute, non modo delectationem mihi, sed etiam, ut spero, salutem attulerunt. Salutem? inquit ille. Quodnam tandem genus istuc tam praeclarum litterarum fuit? An mihi potuit, inquam, esse aut gratior 20 ulla salutatio aut ad hoc tempus aptior quam illius libri, quo me hic affatus quasi iacentem excitavit? 14. Tum ille, Nempe eum dicis, inquit, quo iste omnem rerum memoriam breviter et, ut mihi quidem visum est, perdiligenter complexus est? Istum ipsum, inquam, Brute, dico, librum mihi saluti fuisse. IV. Tum Atticus, Optatissimum mihi quidem 25 est, quod dicis: sed quid tandem habuit liber iste, quod tibi aut novum aut tanto usui posset esse? 15. Ille vero et nova, inquam, mihi quidem multa et eam utilitatem, quam requirebam, ut explicatis ordinibus temporum uno in conspectu omnia viderem; quae cum studiose tractare coepissem, ipsa mibi tractatio litterarum salutaris fuit admonuitque, 30 Pomponi, ut a te ipso sumerem aliquid ad me reficiendum teque remunerandum si non pari, at grato tamen munere: quamquam illud Hesiodium laudatur a doctis, quod eadem mensura reddere iubet, qua acceperis, aut etiam cumulatiore, si possis. 16. Ego autem voluntatem tibi profecto emetiar, sed rem ipsam nondum posse videor; idque ut 35 ignoscas, a te peto. Nec enim ex novis, ut agricolae solent, fructibus est, unde tibi reddam quod accepi; sic omnis fetus repressus exustusque flos siti veteris ubertatis exaruit, nec ex conditis, qui iacent in tenebris et ad quos omnis nobis aditus, qui paene solis patuit, obstructus est. Seremus igitur aliquid tamquam in inculto et derelicto solo; quod 40 ita diligenter colemus, ut impendiis etiam augere possimus largitatem tui muneris; modo idem noster animus efficere possit, quod ager, qui, cum multos annos quievit, uberiores efferre fruges solet. 17. Tum ille, Ego vero et exspectabo ea, quae polliceris, nec exigam nisi tuo commodo et erunt mihi pergrata, si solveris. Mihi quoque, inquit Brutus, 45 exspectanda sunt ea, quae Attico polliceris, etsi fortasse ego a te huius

L.

34. remetiar Rivio auctore

21. dices Lg. 8. 29. 51. 53. 58. 68. Ven. 1., R.
37. siti flos L. 43. nec D, R et ceterae Edd. ante Aldum: neque cum Aldo E.
45. exspectanda L, et sic volebat etiam E: et exspectanda cum libris notis RE.

voluntarius procurator petam, quod ipse, cui debes, incommodo exacturum negat. V. 18. At vero, inquam, tibi ego, Brute, non solvam, nisi prius a te cavero amplius eo nomine neminem, cuius petitio sit, petiturum. Non mehercule, inquit, tibi repromittere istuc quidem ausim. Nam hunc, qui negat, video flagitatorem, non illum quidem tibi s molestum, sed assiduum tamen et acrem fore. Tum Pomponius, Ego vero, inquit, Brutum nihil mentiri puto. Videor enim iam te ausurus esse appellare, quoniam longo intervallo modo primum animadverti paullo te hilariorem. 19. Itaque, quoniam hic, quod mihi deberetur, se exacturum professus est, quod huic debes, ego a te peto. Quidnam 10 id? inquam. Ut scribas, inquit, aliquid. Iampridem enim conticuerunt tuae litterae. Nam ut illos de re publica libros edidisti, nihil a te sane postea accepimus; eisque nosmet ipsi ad veterum rerum memoriam comprehendendam impulsi atque incensi sumus. Sed illa cum poteris: atque ut possis, rogo. 20. Nunc vero, inquit, si es animo vacuo, 15 expone nobis quod quaerimus. Quidnam est id? inquam. Quod mihi nuper in Tusculano inchoavisti de oratoribus, quando esse coepissent, qui etiam et quales fuissent. Quem ego sermonem cum ad Brutum tuum vel nostrum potius detulissem, magno opere hic audire se velle dixit. Itaque hunc elegimus diem, cum te sciremus esse vacuum. 20 Quare, si tibi est commodum, ede illa, quae coeperas, et Bruto et mihi. 21. Ego vero, inquam, si potuero, faciam vobis satis. Poteris, inquit: relaxa modo paullum animum aut sane, si potes, libera.

Nempe igitur hinc tum, Pomponi, ductus est sermo, quod erat a me mentio facta causam Deiotari, fidelissimi atque optimi regis, orna- 25 tissime et copiosissime a Bruto me audisse defensam. VI. Scio, inquit, ab isto initio tractum esse sermonem teque Bruti dolentem vicem quasi deflevisse iudiciorum vastitatem et fori. Feci, inquam, istuc quidem et saepe facio. 22. Nam mihi, Brute, in te intuenti crebro in mentem venit vereri, (ecquodnam curriculum aliquando sit habitura tua et natura 30 admirabilis et exquisita doctrina et singularis industria. Cum enim in maximis causis versatus esses et cum tibi aetas nostra iam cederet fascesque summitteret, subito in civitate cum alia ceciderunt, tum etiam ea ipsa, de qua disputare ordimur, eloquentia obmutuit. 23. Tum ille, Ceterarum rerum causa, inquit, istuc et doleo et dolendum puto; (dicendi 35 autem me non tam fructus et gloria quam studium ipsum exercitatioque delectat; quod mihi nulla res eripiet, te praesertim tam studioso. Etenim dicere bene nemo potest, nisi qui prudenter intelligit. Quare

1. incommodo libri noti, R et Edd. ante L: se incommodo cum Lamb. E. 4. ausim D, Ven. 1. Gu. 1.: ausus sim cum reliquis E. 7. iamiam R, Meyer, Ellendt, exigua sane auctoritate. 13. veterum rerum Ellendt: veterum rerum naturalium D, Lg. omnes, Gu. 1. 2. Dresd. R, rerum nostrarum e Codd., ut ait, L, veterum annalium Victore Pisano auctore E. 16. nuper mihi D, Lg. 26. 51. Gu. 1. R, Peter. 17. inchoavisti Codd. omnes: inchoasti E. 22. potero Ascens. L. 30. et quodnam libri plerique (D. Lg. omnes), quodnam Gu. 1. 2. Dresd. Peter. Recta scriptura est in Ottob. 35. causa] «Dele causa cum Rittersbusio apud Scioppium Verisim. 1, 19. et cfr. Fr. Hotomani Obss. 4, 2.» BEIER. In eadem opinione fuit Graevius ad Catonem S. 4. Servant libri omnes, et cfr. ad Fam. 6. 17. 15. 14. 38. et enim dicere libri et R. Emendatum in Asc. legit Lg. 8. 51. Venet. et sic ubique T.

intel

qui eloquentiae verae dat operam, dat prudentiae, qua ne maximis quidem in bellis aequo animo carere quisquam potest. 24. Praeclare, inquam, Brute, dicis, eoque magis ista dicendi laude delector, quod cetera, quae sunt quondam habita in civitate pulcherrima, nemo est tam humilis, qui se non aut posse adipisci aut adeptum putet: eloquentem neminem video factum esse victoria. Sed quo facilius sermo explicetur, sedentes, si videtur, agamus. Cum idem placuisset illis, tum in pratulo propter Platonis statuam consedimus.

25. Hic ego: Laudare igitur eloquentiam et quanta vis sit eius 10 expromere quantamque eis, qui sint eam consecuti, dignitatem afferat, neque propositum nobis est hoc loco neque necessarium. Hoc vero sine ulla dubitatione confirmaverim, sive illa arte pariatur aliqua sive exercitatione quadam sive natura, rem unam esse omnium difficillimam. Quibus enim ex quinque rebus constare dicitur, earum una quaeque est 15 ars ipsa magna per sese. Quare quinque artium concursus maximarum, quantam vim quantamque difficultatem habeat, existimari potest. VII. 26. Testis est Graecia, quae cum eloquentiae studio sit incensa iamdiuque excellat in ea praestetque ceteris, tamen omnes artes vetustiores habet et multo ante non inventas solum, sed etiam perfectas, quam haec 20 est [a Graecis] elaborata dicendi vis atque copia.) In quam cum intueor, maxime mihi occurrunt, Attice, et quasi lucent Athenae tuae, qua in urbe primum se orator extulit primumque etiam monumentis et litteris oratio est coepta mandari. 27. Tamen ante Periclem, cuius scripta quaedam feruntur, et Thucydidem, qui non nascentibus Athenis, sed 25 iam adultis fuerunt, littera nulla est, quae quidem ornatum aliquem habeat et oratoris esse videatur. Quamquam opinio est et eum, qui multis annis ante hos fuerit, Pisistratum et paullo seniorem etiam Solonem posteaque Clisthenem multum, ut temporibus illis, valuisse dicendo. 28. Post hanc aetatem aliquot annis, ut ex Atticis monumentis potest 30 perspici, Themistocles fuit, quem constat cum prudentia, tum etiam eloquentia praestitisse; post Pericles, qui cum floreret omni genere virtutis, hac tamen fuit laude clarissimus. Cleonem etiam temporibus illis (turbulentum illum quidem civem, sed tamen eloquentem constat fuisse, 29. Huic aetati suppares Alcibiades, Critias, Theramenes; quibus tem35 poribus quod dicendi genus viguerit, ex Thucydidi scriptis, qui ipse tum fuit, intelligi maxime potest. Grandes erant verbis, crebri sententiis, compressione rerum breves et ob eam ipsam causam interdum subobscuri. VIII. 30. Sed ut intellectum est, quantam vim haberet accurata et facta quodam modo oratio, tum etiam magistri dicendi multi 40 subito exstiterunt. Tum Leontinus Gorgias, Thrasymachus Calchedonius,

10. exprimere Gu. 2. Dresd. Peter. Gu. 1. Coniunctivum habent Codd. plerique et R. 16. habeat Lamb.: habeant RE cum Codd. notis. seclusit T. 29. Altici Codd. noti et R. Correxit Lamb.

-

eis Codd. complures: iis E. sunt D, 11. vero] ego D. Gu. 1. 20. Vv. a Graecis cum Meyero 35. Thucydidi Lg. 8. 51. Ven. I. alii, RB: Thucydidis E. 37. compressione] compositione Lg. 58., comprehensione Dresd., item Criticus (Cuiacius vel Bongarsius) in mg. Lamb. 1566. in Bibl. Bernensi, rursas Gesnerus in Thes., Sch. prob. Bernhardyo. At vide Ellendt. 40. Calchedonius Lg. 8. 51. 58. Ven. 1. Ottob. T, ut Inser. m. Lat. N. 545.: Chalcedonius E.