Omnisque medicinam Romae professos et liberalium artium doctores, quo libentius et ipsi urbem incolerent et ceteri adpeterent, civitate donavit. De pecuniis mu-2 tuis disiecta novarum tabularum expectatione, quae 5 crebro movebatur, decrevit tandem ut debitores creditoribus satis facerent per aestimationem possessionum, quanti quasque ante civile bellum comparassent, deducto summae aeris alieni si quid usurae nomine numeratum aut perscriptum fuisset; qua condicione quarta pars fere 10 crediti deperibat. Cuncta collegia praeter antiquitus 3 constituta distraxit. Poenas facinorum auxit; et cum locupletes eo facilius scelere se obligarent quod integris patrimoniis exulabant, parricidas, ut Cicero scribit, bonis omnibus, reliquos dimidia parte multavit. 15 Ius laboriosissime ac severissime dixit.

Repetunda- 43

rum convictos etiam ordine senatorio movit. Diremit nuptias praetorii viri qui digressam a marito post biduum statim duxerat, quamvis sine probri suspicione.) Peregrinarum mercium portoria instituit. Lecticarum usum, 20 item conchyliatae vestis et margaritarum nisi certis personis et aetatibus perque certos dies ademit. Legem 2 praecipue sumptuariam exercuit, dispositis circa macellum custodibus qui obsonia contra vetitum retinerent deportarentque ad se, submissis nonnumquam lictoribus atque 25 militibus qui, si qua custodes fefellissent, iam adposita e triclinio auferrent.

Nam de ornanda instruendaque urbe, item de tuendo 44 ampliandoque imperio plura ac maiora in dies destinabat: in primis Martis templum quantum nusquam esset ex30 truere, repleto et conplanato lacu in quo naumachiae spectaculum ediderat, theatrumque summae magnitudinis Tarpeio monti accubans; ius civile ad certum modum 2

45

redigere atque ex immensa diffusaque legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre libros; bibliothecas. Graecas Latinasque quas maximas posset publicare, data Marco Varroni cura comparandarum ac 3 digerendarum; siccare Pomptinas paludes; emittere Fu-5 cinum lacum; viam munire a mari Supero per Appennini dorsum ad Tiberim usque; perfodere Isthmum; Dacos, qui se in Pontum et Thraciam effuderant, coercere; mox Parthis inferre bellum per Armeniam minorem nec nisi ante expertos adgredi proelio.

4 Talia agentem atque meditantem mors praevenit. De qua prius quam dicam, ea quae ad formam et habitum et cultum et mores, nec minus quae ad civilia et bellica eius studia pertineant, non alienum erit summatim exponere.

10

Fuisse traditur excelsa statura, colore candido, tereti- 15 bus membris, ore paulo pleniore, nigris vegetisque oculis, valitudine prospera, nisi quod tempore extremo repente animo linqui atque etiam per somnum exterreri solebat. Comitiali quoque morbo bis inter res agendas correptus

2 est.

Circa corporis curam morosior, ut non solum ton-20 deretur diligenter ac raderetur, sed velleretur etiam, ut quidam exprobraverunt, calvitii vero deformitatem iniquissime ferret, saepe obtrectatorum iocis obnoxiam expertus. Ideoque et deficientem capillum revocare a vertice adsueverat et ex omnibus decretis sibi a senatu 25 populoque honoribus non aliud aut recepit aut usurpavit libentius quam ius laureae coronae perpetuo gestandae. 3 Etiam cultu notabilem ferunt: usum enim lato clavo ad manus fimbriato nec umquam aliter quam ut super eum cingeretur, et quidem fluxiore cinctura; unde ema- 30 nasse Sullae dictum optimates saepius admonentis ut male praecinctum puerum caverent.

Habitavit primo in Subura modicis aedibus, post autem 46 pontificatum maximum in Sacra via domo publica. Munditiarum lautitiarumque studiosissimum multi prodiderunt: villam in Nemorensi a fundamentis incohatam 5 magnoque sumptu absolutam, quia non tota ad animum ei responderat, totam diruisse, quanquam tenuem adhuc et obaeratum; in expeditionibus tessellata et sectilia pavimenta circumtulisse; Britanniam petisse spe marga- 47 ritarum, quarum amplitudinem conferentem interdum 10 sua manu exegisse pondus; gemmas, toreumata, signa, tabulas operis antiqui semper animosissime comparasse; servitia rectiora politioraque inmenso pretio, et cuius ipsum etiam puderet, sic ut rationibus vetaret inferri; convivatum assidue per provincias duobus tricliniis, 48 15 uno quo sagati palliative, altero quo togati cum inlustrioribus provinciarum discumberent. Domesticam disciplinam in parvis ac maioribus rebus diligenter adeo severeque rexit ut pistorem alium quam sibi panem convivis subicientem compedibus vinxerit, li20 bertum gratissimum ob adulteratam equitis Romani uxorem, quamvis nullo querente, capitali poena adfecerit.

Pudicitiae eius famam nihil quidem praeter Nicomedis 49 contubernium laesit, gravi tamen et perenni obprobrio 25 et ad omnium convicia exposito. Omitto Calvi Licini notissimos versus :

Bithynia quicquid

et pedicator Caesaris umquam habuit. Praetereo actiones Dolabellae et Curionis patris, in quibus 30 eum Dolabella paelicem reginae, spondam interiorem regiae lecticae, at Curio stabulum Nicomedis et Bithynicum fornicem dicunt.

50

2 Missa etiam facio edicta Bibuli, quibus proscripsit collegam suum Bithynicam reginam, eique antea regem fuisse cordi, nunc esse regnum. Quo tempore, ut Marcus Brutus refert, Octavius etiam quidam, valitudine mentis liberius dicax, conventu maximo cum 5 Pompeium regem appellasset ipsum reginam salutavit. Sed C. Memmius etiam ad cyathum tet vi Nicomedi stetisse obicit cum reliquis exoletis pleno convivio, accubantibus nonnullis urbicis negotiatoribus, quorum refert 3 nomina. Cicero vero non contentus in quibusdam epis-10 tulis scripsisse a satellitibus eum in cubiculum regium eductum in aureo lecto veste purpurea decubuisse floremque aetatis a Venere, orti in Bithynia contaminatum, quondam etiam in senatu defendenti ei Nysae causam, filiae Nicomedis, beneficiaque regis in se commemoranti ; 15 Remove, inquit, istaec, oro te, quando notum est, et quid ille tibi et quid illi tute dederis. 4 Gallico denique triumpho milites eius inter cetera carmina, qualia currum prosequentes ioculariter canunt, etiam illud vulgatissimum pronuntiaverunt :

Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem: ecce Caesar nunc triumphat qui subegit Gal

lias,

Nicomedes non triumphat qui subegit Caesa

rem.

20

25

Pronum et sumptuosum in libidines fuisse constans opinio est plurimasque et illustres feminas corrupisse, in quibus Postumiam Servi Sulpici, Lolliam Auli Gabini, Tertullam Marci Crassi, etiam Cn. Pompei Muciam. Nam certe Pompeio et a Curionibus patre 30 et filio et a multis exprobratum est quod cuius causa

post tres liberos exegisset uxorem et quem gemens Aegisthum appellare consuesset, eius postea filiam potentiae cupiditate in matrimonium recepisset. Sed ante 2 alias dilexit Marci Bruti matrem Serviliam, cui et 5 proximo suo consulatu sexagiens sestertium margari tam mercatus est et bello civili super alias donationes amplissima praedia ex auctionibus hastae minimo addixit; cum quidem plerisque vilitatem mirantibus facetissime Cicero, Quo melius, inquit, emptum scia10 tis, tertia deducta; existimabatur enim Servilia etiam filiam suam Tertiam Caesari conciliare.

Ne provincialibus quidem matrimoniis abstinuisse vel 51 hoc disticho apparet iactato aeque a militibus per Gallicum triumphum:

15 Urbani, servate uxores: moechum calvom adducimus.

Aurum in Gallia effutuisti, hic sumpsisti

mutuum.

Dilexit et reginas, inter quas Eunoen Mauram Bogudis 52 20 uxorem, cui maritoque eius plurima et immensa tribuit, ut Naso scripsit; sed maxime Cleopatram, cum qua et convivia in primam lucem saepe protraxit et eadem nave thalamego paene Aethiopia tenus Aegyptum penetravit, nisi exercitus sequi recusasset, quam deni25 que accitam in urbem non nisi maximis honoribus praemiisque auctam remisit filiumque natum appellare nomine suo passus est. Quem quidem nonnulli Grae- 2 corum similem quoque Caesari et forma et incessu tradiderunt. M. Antonius adgnitum etiam ab eo se30 natui adfirmavit, quae scire C. Matium et C. Oppium reliquosque Caesaris amicos; quorum Gaius Oppius,