animis in se firmatis, vere primo in Vaccaeos promotum bellum. Hermandica et Arbocala urbes vi captae. Arbocala et virtute et multitudine oppidanorum diu defensa. Ab Hermandica profugi, exsulibus Olcadum, priore aestate domitae gentis, quum se junxissent, concitant Carpetanos: adortique Hannibalem, regressum ex Vaccaeis, haud procul Tago flumine agmen, grave praedâ, turbavere. Hannibal proelio abstinuit; castrisque super ripam positis, quum prima quies silentiumque ab hostibus fuit, amnem vado trajecit: valloque ita producto, ut locum ad transgrediendum hostes haberent, invadere eos transeuntes statuit. Equitibus praecepit, ut, quum ingressos aquam viderent, adorirentur. Peditum agmen in ripa, elephantos antè quadraginta disposuit. Carpetanorum cum appendicibus Olcadum Vaccaeorumque centum millia fuere; invicta acies, si aequo dimicaretur campo. Itaque, et ingenio feroces, et multitudine freti, et, quod metu cessisse credebant hostem, id morari victoriam rati, quod interesset amnis, clamore sublato, passim siñe ullius imperio, quâ cuique proximum est, in amnem ruunt. Et ex parte altera ripae vis ingens equitum in flumen immissa, medioque alveo haudquaquam pari certamine concursum: quippe ubi pedes instabilis, ac vix vado fidens, vel ab inermi equite, equo temere acto, perverti posset; eques, corpore armisque liber, equo vel per medios gurgites stabili, cominus eminusque rem gereret. Pars magna flumine absumpta quidam, vorticoso amni delati in hostes, ab elephantis obtriti sunt: postremi, quibus regressus in suam ripam tutior fuit, ex varia trepidatione quum in unum colligerentur, priusquam ex tanto pavore reciperent animos, Hannibal, agmine quadrato amnem ingressus, fugam ex ripa fecit; vastatisque agris intra paucos dies Carpetanos quoque in deditionem accepit. Et jam omnia trans Iberum, praeter Saguntinos, Karthaginiensium erant.

VI. CUM Saguntinis bellum nondum erat. ceterum jam belli causa certamina cum finitimis serebantur, maxime Turdetanis. quibus cum adesset idem, qui litis erat sator, nec certamen juris sed vim quaeri appareret; legati a Saguntinis Romum missi, auxilium ad bellum jam

haud dubie imminens orantes. Consules tunc Romae erant P. Cornelius Scipio et Ti. Sempronius Longus qui quum, legatis in senatum introductis, de republica retulissent, placuissetque mitti legatos in Hispaniam ad res sociorum inspiciendas; quibus si videretur digna causa, et Hannibali denunciarent, ut ab Saguntinis, sociis populi Romani, abstineret, et Karthaginem in Africam trajicerent, ac sociorum populi Romani querimonias deferrent; hac legatione decretâ, necdum missâ, omnium spe celerius Saguntum oppugnari allatum est. Tunc relata ex integro res ad senatum. Alii, provincias consulibus Hispaniam atque Africam decernentes, terrâ marique rem gerendam censebant: alii totum in Hispaniam Hannibalemque intendebant bellum. Erant, qui non temere movendam rem tantam, expectandosque ex Hispania legatos, censerent. Haec sententia, quae tutissima videbatur, vicit : legatique co maturius missi, P. Valerius Flaccus et Q. Baebius Tamphilus, Saguntum ad Hannibalem, atque inde Karthaginem, si non absisteretur bello, ad ducem ipsum in poenam foederis rupti deposcendum.

VII. DUM ea Romani parant consultantque, jam Saguntum summâ vi oppugnabatur. Civitas ea longe opulentissima ultra Iberum fuit, sita passus mille ferme a mari. Oriundi a Zacyntho insula dicuntur, mixtique etiam ab Ardea Rutulorum quidam generis. ceterum in tantas brevi creverant opes, seu maritimis, seu terrestribus fructibus, seu multitudinis incremento, seu sanctitate disciplinae, quâ fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt. Hannibal, infesto exercitu ingressus fines, pervastatis passim agris, urbem tripartito aggreditur. Angulus muri erat in planiorem patentioremque, quam cetera circa, vallem vergens. adversus eum vineas agere instituit, per quas aries moenibus admoveri posset. Sed, ut locus procul muro satis aequus agendis vineis fuit, ita haudquaquam prospere, postquam ad effectum operis ventum est, coeptis succedebat. et turris ingens imminebat: et murus, ut in suspecto loco, supra ceterae modum altitudinis emunitus erat: et juventus delecta, ubi plurimum periculi ac laboris ostendebatur, ibi vi majore obsistebant. Ac primo missili

bus submovere hostem, nec quicquam satis tutum munientibus pati. deinde jam non pro moenibus modo atque turri tela micare, sed ad erumpendum etiam in stationes operaque hostium animus erat: quibus tumultuariis certaminibus haud ferme plures Saguntini cadebant, quam Poeni. Ut vero Hannibal ipse, dum murum incautius subit, adversum femur tragulâ graviter ictus, cecidit; tanta circa fuga atque trepidatio fuit, ut non multum abesset, quin opera ac vineae desereren

tur.

VIII. OBSIDIO deinde per paucos dies magis, quam oppugnatio, fuit, dum vulnus ducis curaretur. per quod tempus ut quies certaminum erat, ita ab apparatu operum ac munitionum nihil cessatum. Itaque acrius de integro obortum est bellum, pluribusque partibus, vix accipientibus quibusdam, opera locis, vineae coeptae a gi, admoverique aries. Abundabat multitudine hominum Poenus; ad centum enim quinquaginta millia habuisse in armis satis creditur. Oppidani ad omnia tuenda atque obeunda multifariam distineri coepti sunt. et non sufficiebant: jam enim feriebantur arietibus muri, quassataeque multae partes erant. una continentibus ruinis nudaverat urbem: tres deinceps turres, quantumque inter eas muri erat, cum fragore ingenti prociderant: captumque oppidum eâ ruinâ crediderant Poeni; quâ, velut si pariter utrosque murus texisset, ita utrinque in pugnam procursum est. Nihil tumultuariae pugnae simile erat, quales in oppugnationibus urbium per occasionem partis alterius conseri solent: sed justae acies, velut patenti campo, inter ruinas muri tectaque urbis, modico distantia intervallo, constiterant. hinc spes, hinc desperatio animos irritat: Poeno cepisse jam se urbem, si paululum adnitatur, credente; Saguntinis pro nudata moenibus patria corpora opponentibus, nec ullo pedem referente, ne in relictum a se locum hostem immitteret. Itaque, quo acrius et conferti magis utrinque pugnabant, eo plures vulnerabantur, nullo inter arma corporaque vano intercidente telo Falarica erat Saguntinis missile telum, hastili abiegno, et cetera tereti, praeterquam ad extremum, unde ferrum exstabat. id, sicut in pilo quadratum, stuppâ circumligabant, line

bantque pice. ferrum autem tres longum habebat pedes, ut cum armis transfigere corpus posset. Sed id maxime, etiamsi haesisset in scuto, nec penetrâsset in corpus, pavorem faciebat, quod, quum medium accensum mitteretur, conceptumque ipso motu multo majorem ignem ferret, arma omitti cogebat, nudumque militem ad insequentes ictus praebebat.

IX. QUUM diu anceps fuisset certamen, et Saguntinis, quia praeter spem resisterent, crevissent animi; Poenus, quia non vicisset, pro victo esset: clamorem repente oppidani tollunt, hostemque in ruinas muri expellunt; inde impeditum trepidantemque exturbant ; postremo fusum fugatumque in castra redigunt. Interim ab Roma legatos venisse nunciatum est. quibus obviam ad mare missi ab Hannibale, qui dicerent, nec tuto eos adituros inter tot tam efferatarum gentium arma; nec Hannibali, in tanto discrimine rerum, operae esse legationes audire. Apparebat, non admissos, protinus Karthaginem ituros. literas igitur nunciosque ad principes factionis Barcinae praemittit, ut praepararent suorum animos, ne quid pars altera gratificari pro Romanis posset.

X. ITAQUE, praeterquam quod admissi auditique sunt, ea quoque vana atque irrita legatio fuit. Hanno unus adverso senatu causam foederis, magno silentio propter auctoritatem suam, non assensum audientium, egit: Per deos, foederum arbitros ac testes, monuisse, praedixisse se, ne Hamilcaris progeniem ad exercitum mitterent. non manes, non stirpem ejus conquiescere viri: nec unquam, donec sanguinis nominisque Barcini quisquam supersit, quietura Romana foedera. "Juvenem flagrantem cupidine regni, viamque unam ad "id cernentem, si, ex bellis bella serendo, succinctus ar"mis legionibusque vivat, velut materiam igni praeben"tes, ad exercitus misistis. aluistis ergo hoc incendium, quo nunc ardetis. Saguntum vestri circumsident exer"citus, unde arcentur foedere: mox Karthaginem cir"cumsidebunt Romanae legiones, ducibus iisdem diis, per quos priore bello rupta foedera sunt ulti. Utrum "hostem, an vos, an fortunam utriusque populi, ignora"tis? Legatos, ab sociis et pro sociis venientes, bonus

imperator vester in castra non admisit: jus gentium "sustulit. hi tamen, unde ne hostium quidem legati ar

centur, pulsi, ad vos veniunt, res ex foedere repetunt. "publica fraus absit; auctorem culpae, et reum criminis "deposcunt. Quo lenius agunt, segnius incipiunt ; eo, quum coeperint, vereor, ne perseverantius saeviant. "Aegates insulas Erycemque ante oculos proponite;

quae terrâ marique per quatuor et viginti annos passi "sitis. Nec puer hic dux erat, sed pater ipse Hamilcar, "Mars alter, ut isti volunt. sed Tarento, id est Italiâ, non "abstinueramus ex foedere : sicut nunc Sagunto non abs"tinemus. Vicerunt ergo dii hominesque; et, id de

quo verbis ambigebatur, uter populus foedus rupisset, " eventus belli, velut aequus judex, unde jus stabat, ei "victoriam dedit. Karthagini nunc Hannibal vineas "turresque admovet: Karthaginis moenia quatit ariete. "Sagunti ruinae (falsus utinam vates sim!) nostris capi"tibus incident: susceptumque cum Saguntinis bellum "habendum cum Romanis est. Dedemus ergo Hanni "balem? dicet aliquis. Scio, meam levem esse in eo "auctoritatem propter paternas inimicitias. Sed et Ha"milcarem eo perisse laetatus sum, quod, si ille viveret, "bellum jam cum Romanis haberemus; et hunc juve"nem, tanquam furiam facemque hujus belli, odi ac de"testor. Nec dedendum solum id piaculum rupti foe"deris; sed, si nemo deposcat, devehendum in ultimas "maris terrarumque oras, ablegandumque eo, unde nec "ad nos nomen famaque ejus accedere, neque sollici"tare quietae civitatis statum, possit. Ego ita censeo, "legatos extemplo Romam mittendos, qui senatui "satisfaciant: alios, qui Hannibali nuncient, ut exer"citum ab Sagunto abducat; ipsumque Hannibalem "ex foedere Romanis dedant. tertiam legationem ad "res Saguntinis reddendas decerno."

XI. QUUM Hanno perorâsset, nemini omnium certare oratione cum eo necesse fuit; adeo prope omnis senatus Hannibalis erat: infestiusque locutum arguebant Hannonem, quam Flaccum Valerium, legatum Romanum. Responsum inde legatis Romanis est: Bellum ortum ab Saguntinis, non ab Hannibale, esse: populum Romanum injuste facere, si Saguntinos vetustissimae