Immagini della pagina
PDF
ePub

θεία

Sine ira et studio.

Eine Bezugnahme auf diese öfter zitierten als beherzigten Worte des ersten Kapitels der Annalen des Tacitus hat F. Leo, Die griech.röm. Biographie S. 313 in der folgenden Stelle des Eusebius von Casarea finden wollen: οἱ μὲν γὰρ βίους ἀνδρῶν οὐ σεμνῶν — 50 heißt es im Leben Konstantins I 10, 3, S. 12, 12 ff. H. και πράξεις πρὸς ἠθῶν βελτίωσιν ἀλυσιτελεῖς χάριτι τῇ πρός τινας ἢ ἀπεχσυναγαγόντες. So interessant eine derartige Spur von Tacituskenntnis bei einem griechischen Christen wäre, die Worte des Vaters der Kirchengeschichte lassen sich schwerlich in diesem Sinne verwenden. Schon der neueste Herausgeber des Lebens Konstantins, J. A. Heikel (Leipzig 1902), hat in den Prolegomena S. L Anm. 1 richtig betont, daß der Grieche Eusebius, um die Antithese von zápis und άñézvɛiɑ zu finden, nicht auf die Annalen des Tacitus angewiesen war (vgl. außer den von Heikel angeführten Stellen auch den Eingang der demosthenischen Rede über den Chersones de . . . τοὺς λέγοντας ἅπαντας ἐν ὑμῖν μήτε πρὸς ἔχθραν ποιεῖσθαι λόγον μηδένα μÝTε πOÒS Xάo̟iv', an den die Anfangsworte Cäsars bei Sall. Cat. 51, 1 omnes homines ... ab odio amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet' erinnern; Demosth. adv. Aristocr. 97 μýte di' μήτε ἔχθραν μήτε δι' εὔνοιαν'; adv. Eubulid. 63 οὔτε χάριτος ἕνεκα outε xoαs; Plut. de recta rat. aud. 13, 44 p. 102, 19 Hercher μήτε πρὸς ἔχθραν τινὰ μήτε προς χάριν und die Prooemien der Anna Komnena und des Georgios Akropolites bei H. Lieberich, Studien zu den Prooemien in der griech. und byzant. Geschichtsschreibung II [München 1900] S. 26 und 31), und P. Wendland hat in der Besprechung von Heikels Ausgabe darauf hingewiesen, daß sich die ganze Eusebiusstelle sehr nahe mit Josephus antiq. XX 154 berührt, wo die Geschichtschreiber der Neronischen Zeit geschieden werden in solche, die διά χάριν εὖ πεπονθότες ὑπ ̓ αὐτοῦ τῆς ἀληθείας ημέ λησαν' und in solche, die διά μῖσος καὶ τὴν πρὸς αὐτὸν ἀπέχθειαν οὕτως ἀναιδῶς ἐνεπαρῴνησαν τοῖς ψεύσμασεν ὡς etc. (Berliner philol. Wochenschr. 1902 Nr. 8 Sp. 228 Anm. 1). Die Erklärung, streng unparteilich zu Werke gehen zu wollen, hat Tacitus bekanntlich schon im Eingang seines früheren großen Geschichtswerkes abgegeben, und Wölfflin, Sitzungsber. d. bayer. Akad., philos.-philol. und hist. Kl. 1901, S. 9 hat zu den einschlägigen Worten 'incorruptam fidem professis neque amore quisquam et sine odio dicendus est', um die Vorstellung abzuwehren, „daß dieses Motto von Tacitus geprägt sei", Cicero pro Marc. 29 'nam et sine amore ... et rursus sine odio ... et rursus sine odio ... iudicabunt'*) verglichen. Auch die unmittelbar vorausgehenden Worte der Rede 'servi igitur iis etiam iudicibus, qui multis post saeculis de te iudicabunt et quidem haud scio an incorruptius quam nos' verdienen ausgeschrieben zu werden, denn erst dann ergibt sich die Wahr

*) Vgl. Liv. XLV 37, 8 'alteram (contionem) integrioris iudicii a favore et odio universi populi Romani'.

nehmung, daß diese ganze Stelle der Marcelliana von einem späten Rhetor verwertet worden ist. Vgl. Claud. Mamert. grat. act. Jul. 31 (Bährens, paneg. lat. p. 269, 9 ff.) 'qui te . . . sciam ... his maxime servire iudicibus qui de rebus gestis tuis sine odio et gratia venturis saeculis iudicabunt' ('iudicabunt' 4 der von Bährens zur Rekonstruktion des Maguntinus benützten Hss., 'indicabunt' Bährens nach cod. Vat. 1775). Aber nicht bloß die Einkleidung der Antithese, wie sie uns am Beginne der Historien entgegentritt (vgl. noch Cic. de orat. II 62 'ne quae suspicio gratiae sit in scribendo es ist von der Geschichtschreibung die Rede 'ne quae simultatis'; Sen. apocol. 1 'nihil nec offensac nec gratiae dabitur', wozu Ball in seiner Ausgabe [New York 1902] p. 156 aus dem Prooemium der Historien 'mihi Galba, Otho, Vitellius nec beneficio nec iniuria cogniti' vergleicht*); Sulp. Sev. chron. II 51, 9 p. 105, 10 H. 'odio aut gratia'; vgl. Liv. XXXIX 25, 1), auch die uns so geläufig gewordene Formulierung im ersten Kapitel der Annalen ist keine Originalprägung des Tacitus. Bei Cäsar bell. civ. I 8, 3 berichtet der junge L. Cäsar, daß nach Pompeius' Ansicht Caesarem quoque pro sua dignitate debere et studium et iracundiam suam reipublicae dimittere', während nach Lucans Schilderung 'nec solum studiis civilibus arma parabat, privatae sed bella dabat Iuba concitus irae' (IV 687 f.). In Ciceros Rede pro Flacco 26 stehen als Faktoren der Korruption 'libido, iracundia, studium, pretium, periurium' nebeneinander, während de orat. II 178 (vgl. Sorof zu d. St.) 'plura enim multo homines iudicant odio aut amore aut cupiditate aut iracundia aut dolore aut laetitia etc.' 'cupiditas', bei Silius VIII 562 f. 'affuit et Samnis, nondum vergente favore ad Poenos, sed nec veteri purgatus ab ira' 'favor' an die Stelle von 'studium', getreten ist. In wörtlicher Übereinstimmung aber mit Tacitus heißt es bei Curtius VI 9, 6 in der Schilderung der Wirkung, die Alexanders Mitteilung über die Verschwörung des Parmenio bei den Soldaten hervorgerufen: 'fremitus undique indignantium querentiumque tota contione obstrepebat, qualis solet esse multitudinis, et maxime militaris, ubi aut studio agitur aut ira'. Ich verdanke diese Stelle dem Programm meines alten Schulkameraden F. Walter, Studien zu Tacitus und Curtius, München 1887, S. 32. Jahrhunderte nach Tacitus hat dann der christliche Dichter Paulinus von Périgueux die nämliche Antithese wieder aufgegriffen und die „poetische" Paraphrasierung des bei Sulpicius Severus Vita Mart. 20 p. 129 f. H. erzählten anmutigen Geschichtchens von dem freimütigen Benehmen des hl. Martinus an der Tafel des Kaisers Maximus mit den Versen beschlossen: 'non terror vicit firmum, non gratia iustum, non convivantis studium, non ira potentis' (Vita Mart. III 131 f. Poet. christ. min. I p. 68). Carl Weyman.

München.

*) Vgl. auch Liv. XLIV 45, 13 'plus offensionum quam gratiae erat'.

Vergiliana.

1. In libro quem inscripsit „die antike Aeneiskritik" p. 154 haec disputationi de scholiis ad versum Aen. 3, 46 adscriptis addit Georgii: ,,übrigens steht denique in dem Scholion so unvermittelt, daß wohl auch etwas ausgefallen ist“. verba Servii haec sunt: 'vituperabile enim est, poetam aliquid fingere quod penitus a veritate recedat: denique obicitur Vergilio de mutatione navium in nymphas e. q. s. quae num hodie quoque retineat vir doctissimus dubito, utpote qui in indice Latinitatis Donatianae recte observaverit Donatum hanc vocem ita ponere, ut dicta argumento concludantur et affirmentur. neque vero hic usus Donati proprius est. num Kroymannus meus me commonefecit minis in indice ne commemorat quidem Horati interpres Lucifer Caralitanus Fulgentius alii. in quibus est etiam Servius. veluti is scripsit ad v. Aen. 1, 378 aut certe heroum secutus est morem quibus quam mentiri turpe fuerat tam vera reticere. denique Ulixes e. q. s.' unum praeterea commemoro locum satis notabilem. adnotatio ad v. Aen. IV 194 in libris Servianis sic legitur "bene naturalem rem dixit: nam quanto celatum est aliquid, tanto magis requiritur'. at in codice Floriacensi pro illo nam exaratum est denique. inde factum est, ut in glossis denique explicaretur toyαoovv, C. G. L. II 43, 27.

[ocr errors]

saepius ita loqui Tertulliaquamquam vir mihi cognoitaque locuti sunt Pophyrio

2. ad v. Aen. 4, 7 haec extat adnotatio in pleniore scholiorum corpore 'umentem pro umidam, quia umens est quod facit, umidum quod sit'. hanc Georgii non ineleganti coniectura ita emendavit (1. 1. p. 191), ut scriberet quia quod fit umens est: quod facit umidum'. at verum e glossa disci potest quae legitur C. G. L. V 209, 6 humens est quod facit umidum, non quod fit'.*) ceterum quod ad plenius scholium versui Aen. 3, 589 adscriptum 'umentum hic participium positum est verbo carens' Georgii adnotat,,als ob umeo kein Wort wäre!", usum loquendi scholiastarum non perspexit. veluti Servius cum adnotat ad v. Aen. 5, 332 titubata participium sine verbi origine', non negavit titubare verbum esse, sed negavit dici 'titubo vestigium', unde possit venire 'titubata vestigia'. similiter idem ad. v. Aen. 4, 18 'pertaesus participium sine verbi origine', non quo pertaedet verbum non sit, sed quia pertaedeor non dicatur; ad 2, 462 'solitae participium sine verbi origine, soleo enim neutrale est quod caret praeterito'; ad 6, 220 'defleta participium ab eo quod est fleor, si tamen inveniatur; alias sine verbi origine esse dicemus'; 3, 14 regnata participium s. v. o.: nimirum 'regno terram non dicimus'. plenius scholium ad Aen. 2, 247 'credita dubium a quo verbo veniat, et an femininum sit singulare participium an neutrum plurale': dubitabant; neque enim dici poterat 'credo Cassandram' neque 'credo ora Cassandrae', unde

Demonstrare igitur vult scholiasta, cur umens hoc loco nequeat esse participium derivatum a verbo intransitivo quod est umere. umidam illud sensu factitivo accipit.

posset venire aut 'Cassandra credita' aut 'ora credita'. sic humens illud, quod 'humidum faciens' interpretabantur, scholiastis verbo carebat, sine verbi origine erat; addere poterant neque enim dicimus nox terram humet', scl. rore.

3. idem Georgii speciose ille quidem pro eo quod extat in adnotatione ad v. Aen. 4, 620 quidam . . extanguinem dicunt repertum', comparato versu 7, 150 scribendum proponit extinctum stagno Numici dicunt nec repertum'. atqui tam acri remedio opus non est. nam in C. G. L. IV 441,27 legitur exsanguines sine sanguine', ibique 337,52 exsanguine extat. recte igitur Daniel in scholio videtur scripsisse exsanguinem: dictum autem est illud 'exsanguinem repertum' ut in pleniore scholio ad v. Aen. 1, 744 extinctum inventum'.

ergo illi 'quidam' aliam de morte Aeneae memoriam secuti sunt atque Servius. Livius Aeneam super Numicum fluvium sepultum esse tradit: quodsi sepulcrum eius monstrabatur, necesse est corpus eius inventum fuisse sumamus secundum illorum opinionem, qui monstrabant. illud (scl. extanguinem) unde irrepserit in obscuro est. conferas quod in eodem codice adnotatum est ad v. Aen. 3, 67 unde et sanguines mortui dicuntur'. ibi quoque exsanguines restituendum erit plenioris commentarii auctori.

neque t

4. sensu cassum cum dicat Georgii 1. 1. p. 107 quod adscriptum est ad v. Aen. 2, 84 'bene ad captandam circa amicos eius miscriam adiungitur e. q. s.', pro quo misericordiam scribi vult, moneo in C. G. L. II 294, 48 legi cos haec misericordia haec miseria', et 493, 44 'miseria cos'. idem legitur in codice Servii M Aen. X 45, impetret miseriam'. quid quod in codice Parisino ad v. Aen. 2, 69 legitur 'bene conciliat suam miseriem' (h. e. misericordiam sui): ut etiam miseries hoc sensu usurpatum esse sumendum sit. hoc loco quod post illud bene extat crucis signo apposito ale, nihil aliud videtur esse nisi cito.*) nam cito poetam aliquid dixisse saepissime adnotabatur. e. g. commemoro scholium plenioris commentarii ad v. Aen. 8, 67 adscriptum, de quo Thilo non recte iudicat, cum suspicatur in illis verbis 'et cito' nam plura non extant latere fortasse 'i. e. excitatur'. quid scriptum fuerit in archetypo collata Tib. Donati adnotatione apparebit, qui haec scripsit (p. 123, 13 Georg.) nihil celerius dici vel describi potuit, ut Aenean expergefactum et noctem consumptam esse monstraret'. dicemus ergo, scholium Floriacense integre servatum non esse. hoc addo bene cito sic legi etiam in scholio ad v. IX 313 adscripto 'et bene cito dictus est exitus, cum castra mortifera dicuntur'. quod sine causa videtur mutavisse Georgii p. 409, quamquam de quaestione ipsa recte iudicat. Eiusdem generis est scholium Danielinum Aen. III 291 et mira bene usus est celeritate, ut ante absconditam quam visam insulam diceret.'

5. in altero libello qui inscribitur „die antike Vergilkritik in den Bukolika und Georgika" Georgii scholium Bernense ad ecl. 2, 24 ad

*) Pinge utrumque litteris minusculis: videbis non ita magnam esse scripturae discrepantiam.

Archiv für lat. Lexikogr. XV. Heft 2.

19

scriptum 'sed melius Actaeum nemorosum accipimus' corruptum existimans, cum άxτałos non sit nemorosus sed litoralis, sic emendat, ut scribat 'harenosum accipimus', quia hoc pro eo quod est litoralis poni potuerit, et ad ea lectores relegat, quae in libro de Aen. 4, 257 exposuerit. nobis nihil mutandum videtur, cum propter Servii adnotationem Aen. 5, 613 'ne non secreta et amoena litorum, sed participialiter acta significet', tum propter glossas, ubi ipsum illud nemorosa (scl. ripa) legitur C. G. L. IV 303, 26; 5, 260, 34 alibi.

6. sed ne omnino videar obtrectare viro de scholiastis Vergilianis optime merito, glossa quadam egregie stabilitur quod in adnotatione critica ad Donati interpretationem v. Aen. 9, 735 scripsit (p. 279, 8) 'resipiens: potest hoc pro resipiscens posuisse ut contremunt pro contremiscunt 715, quamquam exemplo carere videtur'. glossa legitur in C. G. L. IV 386, 45 haec ‘resipit reconsiderat vel ad se redit'.

7. Thilonis quoque coniecturam glossa quaedam adiuvat. ad. v. Aen. 5, 262 cum in libris Servianis legatur 'decus et tutamen, quia triplex et aurea', in codice Floriacensi extat 'trilex'. adnotat Thilo 'haud scio an scholiastes Servii triplex in trilix mutari voluerit, sed trilix nominativus non reperitur'. at reperitur ipsum illud trilex C. G. L. II 459, 19, cf. 202, 7 'tr. toiuitos'. τρίμιτος.

8. glossam in fine addam cognitu non indignam hanc. in codice plenioris commentarii Floriacensi ad v. Aen. 8, 354 legitur 'sane Graeci poetae turbines et procellas categidas (h. e. nataiyidas) appellant', contra in Turonensi aegidas'. iam conferas quod extat in libro glossarum aegid[i]a pluvia'. necesse non est sumamus scribam codicis Turonensis praepositionem xatα omisisse: nam re vera Aeschylus ita locutus est. fortasse igitur id scholium, quod scriba codicis. Turonensis exscripsit, Danielino aliquanto amplius erat. id quod etiam alibi licet observare.

Crefeld.

Karl Hoppe.

Zum historischen Infinitiv.

Da von den bisher (von Wackernagel, Jänicke, Schmalz u. a.) versuchten Erklärungen des historischen Infinitivs keine allgemeinen Beifall gefunden hat, mag folgende Hypothese der Kritik unterstellt werden.

Ich glaube, daß in dem historischen Infinitiv eine Perfektform* steckt. Da man nämlich die Perfektformen amaverunt (deleverunt) und amarunt (delerunt) nebeneinander anwendete, ist es gewiß keine allzu kühne Annahme, daß neben der Perfektform amavere (delevere) auch eine Form amare (delere) bestanden hat.

*) Allerdings fühlen wir im Infin. hist. den Ausdruck der unvollendeten Handlung (Imperf.), nicht der abgeschlossenen. Die Red.

« IndietroContinua »