1182-1152.

II. Bello' deinde Aborigines Trojanique simul petiti. Turnus rex Rutulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Æneæ fuerat, prælatum sibi advenam ægre patiens, simul Æneæ Latinoque bellum intulerat. Neutra acies læta ex eo certamine abiit. Victi Rutuli : victores Aborigines Trojanique ducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutulique, diffisi rebus, ad florentes Etruscorum opes Mezentiumque, eorum regem, confugiunt: qui, Cære opulento tum oppido imperitans, jam inde ab initio minime lætus novæ origine urbis, et tum nimio plus, quam satis tutum esset accolis, rem Trojanam crescere ratus, haud gravatim socia arma Rutulis junxit. Æneas, adversus tanti belli2 terrorem ut animos Aboriginum sibi conciliaret, ne sub eodem jure solum, sed etiam nomine, omnes essent, Latinos utramque gentem appellavit. Nec deinde Aborigines Trojanis studio ac fide erga regem Ænean cessere fretusque his animis coalescentium in dies magis duorum populorum Eneas, quanquam tanta opibus Etruria erat, ut jam non terras solum, sed mare etiam per totam Italiæ longitudinem, ab Alpibus ad fretum siculum, fama nominis sui implesset, tamen, quum moenibus bellum propulsare3 posset, in

CAP. II. 1. Bello deinde Aborigines, etc. Hæc omnia usque ad finem cap. vel ex Virgilio notissima sunt. Cf. Dionysius Halicarn. I, 64 sq, et de Turno vid. Heyn. Exc. VII ad Virgil. En. VII, de Mezentio et Care, Etruriæ oppidis (hod. Cerveteri), id. Exc. III ad Æneid. VIII et I ad Æn. X.

2. Eneas, adversus tanti belli terrorem... Latinos utramque gentem appellavit: cf. Dionys. I, 59, 60, qui verisimiliora tradit de fœedere, jam ante congressum exercitus Trojani et Latini, icto in has leges, ut Trojani ali

quantum agri acciperent, jam cœpti adversus Rutulos belli essent socii, et sermonem, habitum nomenque ab Aboriginibus adsciscerent, Latinus vero retineret imperii summam. Idem c. 56, et alii referunt, Latinum in altero bello adversus Rutulos, ad rebellandum sollicitatos a Turno, periisse, et Eneam in universum tum successisse regnum.

3. Manibus propulsare bellum. Inclusus intra muros propulsare hostem. ED.-Situs est, sepultus, super Numicium fluvium, ultra (v. ad XXXI,

LIBER I. CAP. II. III.

aciem copias eduxit. Secundum inde prælium Latinis, Æneæ etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs est, quemcumque eum dici jus fasque est, super Numicium flumen. Jovem Indigetem appellant.

III. Nondum maturus imperio Ascanius Æneæ filius erat: tamen id imperium ei ad puberem ætatem incolume mansit. Tantisper tutela muliebri, tanta2 indoles in Lavinia erat, res latina et regnum avitum paternumque puero stetit. Haud nihil ambigam, quis enim3 rem tam veterem pro certo affirmet? hiccine

1152-785.

fuerit Ascanius, an major, quam hic, Creusa matre Ilio incolumi natus, comesque inde paternæ fuga, quem Iulum eumdem Julia gens auctorem nominis sui nuncupat. Is Ascanius, ubicumque et quacumque matre genitus, certe natum Ænea constat, abundante Lavinii multitudine, florentem jam, ut tum res erant, atque opulentam urbem matri, seu novercæ, reliquit: novam ipse aliam sub Albano monte condidit; quæ, ab situ 4 ab situ porrectæ in dorso urbis, Longa Alba appellata. Inter Lavinium et Albam Longam coloniam deductam triginta ferme interfuere anni. Tantum tamen opes creverant, maxime fusis Etruscis, ut ne morte quidem Æneæ, nec deinde, inter muliebrem tutelam rudimentumque primum 5 puerilis regni, mo

Troade relictus novum constituit regnum; ut alii, patre in Macedonia mortuo, ex Troade illuc trajecit, et inde in Italiam. Confer Dionysium I, 47, 49, 65, 72, et Heyn. Exc. XVII ad Virg.

En. II.

4. Ab situ porrectæ, in longitudinem extentæ, in dorso montis. Omnia enim, quæ de corpore humano dicuntur, ad montem transferri solent, caput, latera, viscera, pedes; Ern. Sic et græc. πcùs, páỵis, etc. Alba forte dicta, quia in monte condita erat, sed, ut fabulose traditur, ab ostento albæ suis cum XXX fetibus; de quo vid. Heyn. Exc. II ad Virg. Æn. VII.

ALBANI REGES.-5. Rudimentum primum puerilis regni. To primum abundare tum ex latina norma loquendi, tum ex codice Palatino secundo judicat Gebhardus: sed noster Regius et libri a Drak. citati nihil mutant, et recte ; nam non magis in hoc loco aliquid abundat quam quum passim apud Livium occurrunt prinum initium, VI, 12; ante præoccu

pare, XXI,20;prius præcipere, XXI, 32: Tacitus etiam, Agric. 5, prima castrorum rudimenta in Britannia Suetonio Paulino diligenti ac moderato duci approbavit; Justinus, VII, 5, prima pueritiæ rudimenta in urbe severitatis antiquæ et in domo Epaminondæ imperatoris, deposuit. ED. Pax ita convenerat, hac lege convenerat de pace, ut XXIV, 29; XXIX, 12; XXXVIII, 11; et pax convenit in has conditiones vel in hæc, XXIX, 12; XXX, 31, 43; pacto convenit, sc. inter Alexandrum et Philippum, XXIV, 6, n. 5. Sic et convenit res, XXIV, 27, n. 3; simpl. convenit, sc. hoc inter annalium scriptores, i. e. hi conveniunt inter se de eo, IX, 16, n. 1; XXX, 16, n. 4; hoc convenit cum aliquo, XXIII, 39, n. 1; de legibus convenit, de latore discrepat, III, 31. Nam contra etiam dicitur discrepat vel discrepat res et inter auctores, VIII, 40; XXII, 36, 61; XXV, 28; XXIX, 25; XXXVIII, 56. Etiam passive dicitur quibus con

1152-785.

LIBER I. CAP. III.

19

vere arma aut Mezentius Etruscique, aut ulli alii accolæ ausi sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis Latinisque fluvius Albula, quem nunc Tiberim vocant, finis esset. Silvius deinde regnat, Ascanii filius, casu quodam in silvis natus. Is Enean Silvium creat: is deinde Latinum Silvium. Ab eo coloniæ aliquot deductæ, Prisci Latini appellati. Mansit Silviis postea omnibus cognomen, qui Albæ regnarunt. Latino Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberinus; qui, in trajectu Albulæ amnis submersus, celebre ad posteros nomen flumini dedit. Agrippa inde Tiberini filius, post Agrippam 7 Romulus Silvius,

ventis, XXX, 43. Silvius deinde regnat, Ascanii filius: in omn. lib.h.l. Silvius legitur, et ap. Dionys. I, 70, etsi is tradit, Laviniam, Ascanio privigno regnum auspicante, præ metu ejus in sylvas (üλα) aufugisse, ibique Silvium, postumum Æneæ filium, inde ita dictum, peperisse, qui Ascanio fratri in imperio successerit. Eidem si fides habenda, reges Albani hoc ordine regnarunt, Æneas 6 annos, Ascanius 38, Silvius 29, Æneas Silvius 31, Latinus 51, Albas 39, Capetus 26, Caprs 28, Calpetus 13, Tiberinus 8 (qui Dioni, Eustathio ad Dionys. Per. 350 aliisque Tiberius dicitur), Agrippa 41, Allades 19, Aventinus 37, Procas 23, Amulius 42. Alii alia regum nomina et annos regni edunt, magis arbitrio quam certa auctoritate ducti, sed plerique rotundum, quem dicimus, numerum CCCC annorum; vide Heyn. Exc. III ad Virg. Æn. XII et in notis ad Æn. VI, 760 sq, ubi etiam monet, fabulæ de Sylvio in sylvis educto locum fecisse videri nomen ipsum, uti fabulis de Romulo et Remo ficum Ruminalem et similitudinem vocis ruminis, h. est, mammæ. De cognomine Sylvii,

quod Albanis regibus fuit, v. Vict. Or. G. R. 17, et de vetere Tiberis nomine Alba, s. Albula aliisque super eodem nomine commentis, idem c. 18; Dion. I, 71; Heyn.l.1., et ad Æn.VIII, 330 sq.

6. Ab eo (Latino Silvio) coloniæ aliquot deductæ, etc. Ab Alba Longa XXX coloniæ in Latio et extra Latium deductæ, certe novis colonis frequentatæ. Cf. Dionys. III, 31; Vict. Or. G. R. 17, et Heyn. ad Virg. Æn. VI, 773 sq.-Nominantur ab auctore libri de Origin, gentis romanæ, Præneste, Tibur, Gabii, Tusculum, Cora, Pometia, Corioli (sic enim legendum videtur, non Locri), Crustumium, Cameria, Bovillæ, cæteraque oppida circumquaque. Virgilius, Æn. VI, 773 et sqq, numerat quoque inter colonias Albanorum regum, Nomentum, Fidenas, Collatiam, Castrum Inui, et Bolam. ED.-A Latino dicti sunt Prisci Latini, gr. Ilpioxa Aarivo, unde tamen haud colligerem, vocem Prisci esse nomen propr., non appellativum. Festus dicit, Priscos Latinos proprie appellatos esse, qui prius, quam conderetur Roma, fuerint.

7. Post Agrippam Romulus (Re

1152-785.

a patre accepto imperio, regnat. Aventino, fulmine ipse ictus, regnum per manus tradidit: is, sepultus in eo colle, qui nunc est pars romanæ urbis, cognomen colli fecit. Proca deinde regnat is Numitorem atque Amulium procreat. Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum vetustum Silviæ gentis legat. Plus tamen vis potuit, quam voluntas patris aut verecundia 9 ætatis. Pulso fratre, Amulius regnat : addit sceleri scelus: stirpem 10 fratris virilem interimit: fratris filiæ Rhea Silvia per speciem honoris, quum Vestalem eam legisset, perpetua virginitate spem partus adimit.

I

IV. Sed debebatur, ut opinor, fatis tantæ origo urbis maximique secundum deorum opes imperii principium. Vi2 compressa Vestalis, quum geminum

mulus ap. Oros. I, 20; Ovid. Met. XIV, 616, et Fast. IV, 49) Silvius regnat... fulmine ictus; sed, si Dionysio fides habenda, Allades, contemptor deorum et Jovis fulminatoris imitator.- Regnum ei per manus, de manu quasi in manum, tradidit, eum successorem, Stádoyov, habuit. Hinc religiones per manus traditæ, h. e. filio a patre, nepoti a filio, etc. traditæ et propagatæ, infra V, 51; conf. etiam IX, 17, n. 4, et XXIX, 14,

n. 7.

8. Sepultus in colle... cognomen colli fecit, eadem vox loco pronominis iteratur, quo nihil frequentius est Livio. Cf. ad I, 56, n. 11; II, 32, n. 3; IV, 3, n. 2; V, 15, n. 6; V, 41, n. 3; V, 43, n. 1; VI, 2, n. 7; VI, 24, n. 4; X, 18, n. 6; X, 34, n. 2, et permulta alia exempla, quæ tum a nobis passim laudata sunt, tum a Drak. ad h. 1. et a Duk. ad I, 53. Hæc ad gratam orationis negligentiam refert Ernesti Opusc. philol., p. 133.

Verum ego quidem pleraque malim ingratæ ineptæque glossatorum sedulitati tribuere : et ita quoque judicasse videretur Gron. qui alterutrum verborum bis positorum plurimis locis ejiciendum censuit ; ubi tamen Drak. vulgatam fere lect. defendit.

9. Verecundia ætatis, ut c. 6, respectus ætatis, quæ filio natu majori jus succedendi dat.

10. Stirpem fratris virilem, Ægestum f. Rhea Silvia, s. Ilia. Cf. Dionys. I, 77 sq.-Vestalem, etc.; v. ad c. 20, n. 3.

CAP. IV. ROMULUS ET REMUS. 1. Sed debebatur fatis origo urbis, fatum, deus volebat utique, eam condi; Bauer. Secundum, post (ut II, extr. XXIV, 10, 18, 21; VIII, 10; ubi v. Drak.) Deorum opes, potestatem, imperium. Cf. ad IX, 41, n. 3, et XXX, 42, n. 7.

2. Vi compressa, stuprata, Vestalis virgo, Rhea Silvia, s. Ilia; de cujus partu plura vid. ap. Dionys. 1. 1. —