6 rata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post dominationem Lucii Sullæ lubido maxuma invaserat reipublicæ capiundæ, neque id quibus modis assequeretur, dum sibi regnum pararet, quidquam pensi habebat. 7 Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quæ utraque his 8 artibus auxerat, quas supra memoravi. Incitabant præterea corrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa 9 inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta majorum domi militiæque, quomodo rempublicam habuerint quantamque reliquerint, ut paullatim immutata ex pulcherruma pessuma ac flagitiosissuma facta sit, disserere.

6

Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Trojani, qui Enea duce profugi sedibus incertis vagabantur, cumque his Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, 2 liberum atque solutum. Hi postquam in una mœnia convenere, dispari genere, dissimili lingua, alius alio more viventes, incredibile memoratu est quam facile 3 coaluerint. Sed postquam res eorum civibus, moribus, agris aucta, satis prospera satisque pollens videbatur, sicuti pleraque mortalium habentur, invidia ex opulentia 4 orta est. Igitur reges populique finitumi bello tentare, pauci ex amicis auxilio esse; nam ceteri metu 5 perculsi a periculis aberant. At Romani domi militiæque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem, patriam, parentesque armis tegere. Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant, magisque dandis quam 6 accipiundis beneficiis amicitias parabant. Imperium legitumum, nomen imperii regium habebant; delecti,

quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientia validum erat, reipublicæ consultabant; hi vel ætate vel curæ similitudine patres appellabantur. Post, ubi 7 regium imperium, quod initio conservandæ libertatis atque augendæ reipublicæ fuerat, in superbiam dominationemque convortit, immutato more annua imperia binosque imperatores sibi fecere; eo modo minume posse putabant per licentiam insolescere animum huma

num.

Sed ea tempestate cœpere se quisque magis ex- 7 tollere magisque ingenium in promptu habere. Nam 2 regibus boni quam mali suspectiores sunt, semperque his aliena virtus formidolosa est. Sed civitas incre- 3 dibile memoratu est adepta libertate quantum brevi creverit; tanta cupido gloriæ incesserat. Jam primum 4 juventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usu militiam discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conviviis lubidinem habebant. Igitur talibus viris non 5 labos insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidolosus; virtus omnia domuerat. Sed gloriæ maxumum certamen inter ipsos erat : sic se quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici dum tale facinus faceret, properabat; eas divitias eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant; laudis avidi, pecuniæ liberales erant; gloriam ingentem, divitias honestas volebant. Memorare possem, quibus 7 in locis maxumas hostium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.

6

Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res 8 cunctas ex lubidine [magis] quam ex vero celebrat obscuratque. Atheniensium res gestæ, sicuti ego æstu- 2

6 rata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post dominationem Lucii Sullæ lubido maxuma invaserat reipublicæ capiundæ, neque id quibus modis assequeretur, dum sibi regnum pararet, quidquam pensi habebat. 7 Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quæ utraque his 8 artibus auxerat, quas supra memoravi. Incitabant præterea corrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa 9 inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta majorum domi militiæque, quomodo rempublicam habuerint quantamque reliquerint, ut paullatim immutata ex pulcherruma pessuma ac flagitiosissuma facta sit, disserere.

6

Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Trojani, qui Enea duce profugi sedibus incertis vagabantur, cumque his Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, 2 liberum atque solutum. Hi postquam in una mœnia convenere, dispari genere, dissimili lingua, alius alio more viventes, incredibile memoratu est quam facile 3 coaluerint. Sed postquam res eorum civibus, moribus, agris aucta, satis prospera satisque pollens videbatur, sicuti pleraque mortalium habentur, invidia ex opulentia 4 orta est. Igitur reges populique finitumi bello tentare, pauci ex amicis auxilio esse; nam ceteri metu 5 perculsi a periculis aberant. At Romani domi militiæque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem, patriam, parentesque armis tegere. Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant, magisque dandis quam 6 accipiundis beneficiis amicitias parabant. Imperium legitumum, nomen imperii regium habebant; delecti,

quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientia validum erat, reipublicæ consultabant; hi vel ætate vel curæ similitudine patres appellabantur. Post, ubi 7 regium imperium, quod initio conservandæ libertatis atque augendæ reipublicæ fuerat, in superbiam dominationemque convortit, immutato more annua imperia binosque imperatores sibi fecere; eo modo minume posse putabant per licentiam insolescere animum huma

num.

Sed ea tempestate cœpere se quisque magis ex- 7 tollere magisque ingenium in promptu habere. Nam 2 regibus boni quam mali suspectiores sunt, semperque his aliena virtus formidolosa est. Sed civitas incre- 3 dibile memoratu est adepta libertate quantum brevi creverit; tanta cupido gloriæ incesserat. Jam primum 4 juventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usu militiam discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conviviis lubidinem habebant. Igitur talibus viris non 5 labos insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidolosus; virtus omnia domuerat. Sed gloriæ maxumum certamen inter ipsos erat : 6 sic se quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici dum tale facinus faceret, properabat; eas divitias eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant ; laudis avidi, pecuniæ liberales erant; gloriam ingentem, divitias honestas volebant. Memorare possem, quibus 7 in locis maxumas hostium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.

Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res 8 cunctas ex lubidine [magis] quam ex vero celebrat obscuratque. Atheniensium res gestæ, sicuti ego æstu- 2

mo, satis amplæ magnificæque fuere, verum aliquanto 3 minores tamen quam fama feruntur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta pro maxumis celebrantur. 4 Ita eorum, qui ea fecere, virtus tanta habetur, quantum 5 ea verbis potuere extollere præclara ingenia. At populo Romano nunquam ea copia fuit, quia prudentissumus quisque maxume negotiosus erat; ingenium nemo sine corpore exercebat; optumus quisque facere quam dicere, sua ab aliis benefacta laudari quam ipse aliorum narrare malebat.

9 Igitur domi militiæque boni mores colebantur, concordia maxuma, minuma avaritia erat, jus bonumque 2 apud eos non legibus magis quam natura valebat. Jurgia, discordias, simultates cum hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant; in suppliciis Deo3 rum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat, æqui4 tate, seque remque publicam curabant. Quarum rerum ego maxuma documenta hæc habeo, quod in bello sæpius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant, quique tardius revocati prœlio excesserant, quam qui signa relinquere aut pulsi loco cedere ausi 5 erant; in pace vero, quod beneficiis quam metu imperium agitabant, et accepta injuria ignoscere quam persequi malebant.

10

Sed ubi labore atque justitia respublica crevit, reges magni bello domiti, nationes feræ et populi ingentes vi subacti, Carthago, æmula imperii Romani, ab stirpe interiit, cuncta maria terræque patebant, sævire fortuna 2 ac miscere omnia cœpit. Qui labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, his otium, divitiæ, 8 optandæ aliis, oneri miseriæque fuere. Igitur primo