wel frigus penetrans Borea Acrior, aut Boreæ penetrabile frigus adurat. exficcet eam. Multùm adeò, raftris glebas qui frangit inertes, Cæterùm ille qui rumpit rafiris glebas inutiles, aut qui Vimineáfq; trahit crates, juvat arva; neq; illum 95 trabit vimineas crates fuper Flava Ceres alto nequicquam fpectat Olympo: illas, valde prodeft agris; nec Et qui, profciffo quæ fufcitat æquore terga, flava Ceres fruftrà illum afpi cit ex alto cœlo. Valde etiam Rurfus in obliquum verfo perrumpit aratro : prodeft ille, qui ducto obliquè Exercétque frequens tellurem, atque imperat arvis. aratro, profcindit iterum 'tuHumida folftitia atque hyemes orate ferenas, 100 mores fulcorum, quos excita domat agros. verat primâ agi aratione, & Agricola: hyberno lætiffima pulvere farra, qui affiduè culit terram, & Lætus ager. Nullo tantùm fe Myfia cultu agricola, petite à Diis Jactat, et ipfa fuas mirantur Gargara meffes. aftatem bumidam & hyemem Quid dicam, jacto qui femine cominus arva ficcam; frumenta copiofa funt, Infequitur, cumulofq; ruit malè pinguis arena? 105 &ager fertilis eft, ex ficcitate Deinde fatis fluvium inducit, rivófque fequentes; byemali. Nullam aliam ob culturam fic Myfia gloriatur, Et, cùm exuftus ager morientibus æftuat herbis, &ipfa Gargara admirantur Ecce, fupercilio clivofi tramitis undam Juas fegetes. Quid dicam de eo, qui pre jetlo femine ftatim agros exercet, frangit globos terræ malè compatta? Poftea inducit in agros confitos aquam, & rivos Elicit illa cadens raucum per levia murmur 110 Quid, qui, ne gravidis procumbat culmus ariftis, Luxuriem fegetum tenerà depafcit in herbâ. fluentes;& cum terra exficcata languet berbis arefcentibus, ex improvifo educit aquam ex fummitate canaliculi inclinati: illa cadens raucum ftrepitum movet inter lapides attritos, & ebullitionibus humectat egros aridos. Quid dicam de eo, qui, ne calami concidant fub pondere plenarum fpicarum, amputat fuperfluitatem fegetum, quando berba tenere funt. NOTE. 93. Borea penetrabile frigus adurat.] De Borea, Ecl. 7. 51. Penetrabile paffiva vox, activè fumpta, pro penetrans. Sic Æn. 10. 481. Afpice num magè fit noftrum penetrabile telum. Adurat.] Vox tam frigori quam calori attribu ta. Lucan. 1. 4. 52. Urchant montana nives. Tacit. 1. 13. Ann. Ambufti artus vi frigoris. 94. Multum adeò raftris, &c.] V. Præceptum, De agri complanatione. Cujus duplicem exhibet modum. Alterum per occas vel raftros; GALL. berfe, refteau. ANGL. a bar row. Alterum per fecundam aratri impreffionem, quâ recti fulci fulcis aliis obliquè ductis fubiguntur. De Cerere, Ecl. 5. 79. Ico. Humida folftitia, &c.] VI. Præceptum, De exoranda à diis commoda tempeftate. Commoda autem erit, fi æftas opportunis pluviis mitigetur; & hyems ficcitate frigidâ ac ferenâ temperetur. Solftitia dixit pro eftate. Vid. Ecl. 7. 47. 102. Nullo tantùm fe, &c.] Senfus eft; NulJus cultus tantùm prodeft Myfiæ & Gargaris, fertiliffimis regionibus, quantùm illa cœli temperies. Myfia.] Vel Mafia duplex; Europæa, quæ propriè Mafia dicitur, inter Macedoniam, Thraciam, & Daciam, nunc Serviam, Bulgariam, & Beferabiam complexa. Afiatica, quæ propriè Myfia, de quâ hic fermo eft: Afiæ minoris pars, maximè occidentalis, ad Propontidem, Hellefpontum, & Æ. gæum mare; Troadem undecunque ambiens, nifi quâ parte Troas mari alluitur. Gargara.] Pars Ida montis, & oppidum in Troade; regiones ubertate memorabiles. 104. Quid dicam ja&o, &c.] VII. Præceptum De coopertione feminis. Cominus.] Vulgò locum notat, quali propè è vicino loco; hîc tamen fignat tempus, quafi, ftatim, fine mora. Et hanc quoquè habere fignificationem notat Cujacius, 1. 11. Obferv. c. 39. 105.] Malè pinguis arena.] Arena fæpe pro terrâ quâlibet. Et verò G. 4. 291. pro limo Nili fumitur, qui pinguis eft; Et viridem Ægyptum nigra fæcundat arena. Et G. 2. 139. dicitur; Thuriferis Panchaïa pinguis arenis. Atque ita, malè pinguis non hic eft, fterilis terra; fed malè, intempeftivè, & fruftrà, compacta & conglobata. 106. Deinde fatis, &c.] VIII. Præceptum, De irrigatione agri ficcioris. 110. Scatebris.] Effufionibus, ebullitionibus, Scatcbra est, à fcateo; ut latebra à lateo; & feateo est redundo, ex plenitudine effluo; proprièq; de fontibus dicitur, tranflativè de aliis, ut fcatentem belluis pontum. Horat. Od. 4. 27. 26. Scatet urtica plurimis remediis. Plin. 1. 22. 13. 111. Quid, qui, ne gravidis, &c.] IX. Præceptum, De noxia pinguedine coërcendá. 112. Depafcit. Ut calami breviores & craffiores furgant, a què adcò ferendo fpicæ oneri aptiores. Cùm Cùm primùm fulcos æquant fata? quíque paludis 120 fimul berba æquales funt Julcis? Et de eo qui derivat ex terra bibulâ aquam illic collectam inftar paludis? Præcipuè fi menfibus dubiis fluvius tumefactus exundat & perjecto: unde cava folle undique tegit omnia limo fufunt madida tepida uligine. Tamen licèt bominum & boum labores expertifint bæc omnia, terram exercendo: præterea malignus anfer, & grues Tbracia, & cicborea, cujus radices amara funt, nonnibil obftant; &ambra nocet. Ipfe Jupiter colenda terræ noluit rationem effe facilem: & primus ex arte verfavit terram, excitans cu ris bominum animos: nec paffus eft fua regna languere trifti otio. Ante Jovis tempora, nulli agricolæ exercebant agros. Nec licebat quidem notare, aut 130 definire terminis agros. Quae 125 Verfando terràm experti) nihil improbus anfer, Tunc alnos primùm fluvii fensêre cavatas: 135 rebant cibos in commune,,, ipfa ter a fponte producebat omnia, nemine exigente. Jupiter adjunxit noxium venenum nigris ferpentibus: voluit lupos voraces effe, & mare agitari, & excuffit mel è foliis arborum, & occultavit ignem, & ftitit vinum ubique fuens in rivos. Ut experientia obfervando excogi& exprimeret ignem occultum e taret paulatim diverfas artes, & colligeret fpicas frumenti è fulcis, venis lapidum. Tunc primò flumina tulerunt arbores cavatas: tunc nauta attribuit ordinem & nomina fideribus, NOTE. 115. Incertis menfibus. Veris & Autumni: quando temperies nunc fuda, nunc pluvia, femper dubia eft. 117. Tepido fudant, &c.] Plerique explicant de foliis agros dividentibus, quæ aquis implentur. Ego de cavitatibus, quæ pluvia impetu, aut aquæ infidentis pondere fiunt in agris, & uliginofo fudore diu poftea madent. Tepido.] Quia terra autumnali vernâque pluviâ intepet, quo tempore generantur vermiculi, &c. verfantur. Nocet & Intybum, vel Intybus, olus è cichoreæ genere: vel quia radicibus ferpit latiùs, vel quia ab anferibus expetitur, eofque allicit: ex Turnebo. Umbra denique nocet, quia, ut monet Plinius 1. 17. 12. Aliquando nutrix, aliquando noverca eft. 121. Pater ipfe, &c.] II. PARS. De origine agricultura. 124. Veterno.] Veternum & Veternus, morbus eft ftuporem inducens, tàm animi quàm membrorum: alii ad lerbargum, alii ad bydropifim, alii ad pbtbifim referunt. Hic pro otio & defidiâ fumitur. 118. Nec tamen, &c.] Enumeratio diverfarum rerum, quæ fegetibus nocent. Anfer nocet, l'oye: tum quia ex Colum. 1. S. 13. Quicquid tenerum contingere poteft, Carpit: tum quia 131. Ignemque removit.] Non extinxit aut ex Pallad. 1. 1. 33. Auferum ftercus fatis omnibus abftulit; fed tantùm occuluit, vel in lapidiinimicum eft. Grues nocent, quia quemadmo- bus, vel in terræ vifceribus. Illum verò, quia dum aves cæteræ, femina deprædantur. Stry- neceffarium ad humanos ufus, dicitur Promemmonia dicta quia circa Strymonem, Macedo- theus dolo furatus effe: ut jam narravimus niæ fluvium, in confinio Thraciæ, frequentes Ecl. 6. 42. F 4 Pleïadas, appellans Pleiadas, Hyadas, Pleïadas, Hyadas, clarámque Lycaonis Arcton. &lucidam urfam Lycaonis Tum laqueis captare feras, et fallere visco filiam. Tunc repertum eft ca pere feras laqueis, & decipere Inventum: et magnos canibus circumdare faltus. vifco: & cingere canibus mag. Atque alius latum fundâ jam verberat amnem 141 nas fylvas. Et jam alius pro- Alta petens, pelagóque alius trahit humida lina. jicit reticulam in latum fluvi um, fe committens alto fluvio, Tum ferri rigor; atque argutæ lamina ferræ ; & alius trabit è mari reia - (Nam primi cuneis fcindebant fiffile lignum) mida. Tunc venit durities fer- Tum variæ venêre artes. Labor omnia vincit 145 ri, & lamina ferræ fridentis: Improbus, et duris urgens in rebus egestas. (nam majores dividebant cu neis lignum fiffile.) Tunc variæ artes prodierunt: Magnus la bor fuperat omnia, & neceffitas urgens in rerum inopiâ. Ceres prima docuit komines Prima Ceres ferro mortales vertere terram Inftituit: cùm jam glandes atque arbuta facræ Deficerent fylvæ, et victum Dodona negaret. Mox et frumentis labor additus: ut mala culmos movere terram ferro: cùm jam Effet rubigo, fegnífque horreret in arvis glandesarbuta facræ fylva 151 deficerent, & Dodona recufa- Carduus. Intereunt fegetes; fubit aspera fylva, ret cibos. Deinde addita eft frugibus materies laboris: nempe, ut noxia rubigo abfumeret calamos, & carduus inutilis borrefceret in agris: fegetes emoriuntur, fuccedit copia herbarum afperarum, NOTE. 138. Pleiades.] Stellæ funt feptem in collo Tauri, fic dicta, à whew navigo, quia navigandi tempus indicant, cùm oriuntur circa æquinoctium vernum, unde dicuntur Latinis à were Vergilia. Dicuntur etiam Atlantides ab Atlante Mauritanie rege, cujus filiæ fuerunt, ex Pleione Nymphå. Harum nomina Elettra, Alcina, Celano, Sterope, Taygeta, Maia Mercurii mater ex Jove: quæ fex dicuntur apparere, quia Deos amatores habuerunt. Septima McTope, quia mortali Sifypho nupfit, præ pudore latere. Piciadas hîc quadrifyllabum eft apud Ovid Faft. 4. 169. trifyllabum, Pleiades incipiunt bumeros relevare paternos: apud Statium Syl. 1. 3.95. etiam primâ brevi. Hæc per & geas byemes, Pleiadumque nivofum Sidus. Ib. Hyadas.] Stelia lunt feptem, in fronte Tauri. Sic dicta ab vos pluo, quia pluvias creant, Latinè Sicula, ab eâdem illâ Græcâ voce; non à fuibus, quam imperitorum effe opinionem ait Cicero, de Nat. Deor. 2. 111. Finguatur quoquè Atlantis fuifle filiæ, ex thrâ matre: quæ cùm Hyantem, fratrem fuum, à leone interfectum infolabiliter lugerent, miferatione Jovis totidem in ftellas converfæ funt; & ad pie tatis memoriam, nomine fratris & imbriferâ virtute infignita. Nomina: Ambrofia, Eudoxa, Pafuboë, Corone, Plexauris, Pytbo, Tyche. Ib. Lycaonis A. Bon.] Urfa Græcè, dexlos fig num cœlefte. Duplex eft major & minor: utraque circa polum feptentrionalem, qui inde vocatur Areticus. Majr vocatur etiam Helice, ac ἔλιξ circumvolutio, quia circa polum volvitur majori circuitu, quàm minor. Minor vocatur Cynofura, à la canis & ¿pà cauda ; majorem rauta Græci, minorem nautæ Phanices intue bantur. Major fuit Lycaonis Arcadia regis filia, Callifto dicta: quæ à Jove amata, à Junone in urfam converfa eft: eâque fub formâ cùm ab Arcade filio, quem ex Jove fufceperat, prope effet occidenda, in cœlum à Jove cum eodem filio rapta eft: & ipfa quidem in fidus ejufdem nominis, filius in Booter, five Arctophylacem mutatus eft. Minor urfa Nympha fuit è nutricibus Jovis in grati animi teftimonium eò tranflata. De majore hîc fermo eft. 141. Funda.] Reticulum eft quod in amnem projicitur, à fundendo dictum, inquit Servius: meliùs à fundo, ut Taubmannus fggerit. Humida lina.] Retia à lino contexta. 143. Ferri rigor.] Ars indurandi ferri & fub hâc fpecie artes metallicæ omnes exprimuntur. 146. Improbus.] Id eft, fecundum Servium, magnus fecundum Pomponium, continuus: (ecundum Afcenfium modum nefciops, & quafi infatiabilis: fecundum Ramirem, improbatus: fecundum alios incommodus importunus, difficilis. Eodem omnes ferè recidunt. Sic Æn. 12 687. Fertur in abruptum magno mons improbus acu. 147. Prima Ceres.] Suprà v. 19. Arbuta.] Fructus arbuti, Ecl. 3. 82. Dodona.] Sylva in Epiro: fuprà v. 8. & Ecl. 9. 13. 151. Rubigo Vitii genus, quo culmi incref, cunt. GALL.melle, apud nos mildew. Ex nebulâ nafcitur; vel ex pluviâ aut rore, cùm è fpicâ non decutitur, folis fuperventu putrefcit. Hinc apud Romanos Robigus Deus, & Rabigalia festa x, Kal. Maias, ad avertendam hanc peftem. 152. Afpera fylva.] Ufurpatur & pro arundinibus. Æn. 10. 710. Sylva paftus arundineâ. Pro capillis, apud Juvenal. S. 9. 13. Horrida fiece Sylva come. Pro leguminibus, suprà, v. 76. Lappæque, 156 Lappæque, tribulique; interque nitentia culta 165 &lappa, & tribuli; & infelix lolium, fterilefque avene regnant per arva pinguia. Quod nifi & affiduè terram profcindas raftris, & terreas falce ramos arborum ruris umvolucres fonitu, & ampuies brofi, & precibus obtinueris pluviam: beu, fruftrà videbis magnum acervum alterius, fo cogeris fubvenire fami fuccutiendo quercum in fylvis. Dicendum cft quoquè, que fint inftrumenta d: rorum agricolarum: fine quibus fegetes nec feminari, nec crefcere poffunt. Primò vomer, et gravis moles curvi aratri, & plauftra Ce reris matris difficilè volubilia, tribula, & rabea, & raftri magni ponderis. Præterea vilis viminea fupellex Celei, crates ex arbuto, & facra vannus Bacchi. Quæ omnia memineris multò antè parare & fervare: fi te fpectat vera laus beati ruris. Principio in fylva, magná vi inflexa fubigitur NOTE. Triftifque lupini Sufluleris fragiles calamos fyl vamque fonantem. Pro verbis, apud Cicer. De Orat. 3. 103. fylva rerum & fententiarium comparanda eft. Igitur fignificat, tranflativè, copiam multarum rerum. Et ufu venit, ut poeta congeriem breviorum poëmatum. diverfi carminis & argumenti, fylvas vocarent: immo & fingulatim eorum unumquodque fivam. Tales habemus Statii Papinii fylvarum libros quinque. 153. Lappæque, tribulique, &c.] Lappa, GALL. glouteron, bardane: herba capitula ferens hamis afpera: quæ veftibus prætereuntium adhærent. Tribulus: herba item floribus aculeatis. Gallico nomine caret. Lolium, GREC. AVION, GALL, de l'yvrare. Nitentia culta.] Loca culta & pinguia: nitere enim dicuntur vulgò quæ pinguia funt. Pari formâ dicit infrà, v. 393. Aperta ferena, id eft, fpatia aeris ferena & aperta. 157: Umbras.] Ramos: fic infrà v. 191. A fi luxuria foliorum exuberat umbru. 160. Dicendum &, &c.] III. PARS. De raficis inftrumentis, Aratrum, GALL. la charrue. Vomis vel vomer, ferrum aratri terram fecans, GALL. le fec de la charrue. Plaufirum, churreie. Tribulum, tabula ferro afperata, quâ terebantur fruges: nunc fine nomine. Trahea, vel traha, genus vehiculi fine rotis, GALL. traineau. Raftrum, in plurali, rafiri vel raftra, ferreis aut ligneis dentibus armatum; Tafteau Virgea fupellex, panniers d ofter. Crates, GALL. claye, ex arbuto arbore contexta. Ecl. 3. 82. Vannus cribrum vel ventilabrum frumentarium, GALL, Crible, van. 162. Grave robur aratri] Robur, vel eft aratri moles & pondus ipfum, quod durum ac robuftum eft: fic n. 7. 609. Centum ærei claudunt velles, aternaque ferri Robora. Vel eft lignum quodcumque, unde aratrum fabricatur fic enim aliquando robur fumitur, pro ligno quo.is duriore: infrà, v. 175. Et fufpenfa focis exploret robora fumus. Sumitur etiam aliquando pro fpecie arboris è querceo genere. 163. Tardaque Eleufina, &c.] Plauftra, quorum rote non erant radiate, fed inftar tympanorum è folidis tabulis, atque ita axi impact, ut unà cum co volverentur. Tali vehiculo fimulacrum Cereris circum agros ducebatur: adhibebatur etiam ferendis aliis oneribus. Ejus ufus tam in facris Cereris, quam in re frumentariâ, ab Eleufi, Atticæ urbe, ubi regnavit Celeus, fuprà v. 19. Volventia] Paffivè fignificat, ut n. 1. 238. Volventibus annis, id eft, revolutis, volubilibus. 166. Myftica vannus lacchi.] Myftica, id. cft, in myfteriis Bacchi adhibita. Vel quia Ifis dicitur cribro impofuiffe membra Ofiridis, five Bacchi, à Typhone dilaniata. Vel potiùs quia Baccho primitias frugum in vanno ruftici offerebant. De Iaccho, Bacchi nomine, Ecl. 6. 15. 169. Continuò in fylvis, &c.] Aratri defcriptio. Ulmus, GALL. orme, apta ejus materia. Buris, aratri curvatura, & præcipua pars aratri, cui cætera aptantur. Temo qui ufque ad jugum, inter boves aut equos extenditur. Dentalia, quibus vomer infigitur & imponitur: dicuntur dorfo duplici, id eft, ut vulgò explicatur, lato, &crofo: ut G. 3. 87. At duplex agitur per extenfus in octo pedes, accom à almus in burim, & capit for- In burim, et curvi formam accipit ulmus aratri. 170 mam curvi aratri. Huic buri Huic à ftirpe pedes temo protentus in octo, jungitur per imam partem temo Binæ aures, duplici aptantur dentalia dorfo. modantur binæ aures, & den- Cæditur et tilia antè jugo levis, altáque fagus, talia quæ habent duplex dorStiváque, quæ currus fum. Amputatur quoquè priùs tergo torqueat imos: tilia levis ad jugum, & fagus Et fufpenfa focis explorat robora fumus. alta, & ftiva, quæ regat Poffum multa tibi veterum præcepta referre pofteriorem aratri partem: Ni refugis, tenuéfque piget cognofcere curas. fumus probat ligna illa fufpen- Area cum primis ingenti æquanda cylindro, fa ad focum. & 175 Poffum enarrare tibi multa Et vertenda manu, et cretâ folidanda tenaci ; antiquorum præcepta, nifi no- Ne fubeant herbæ, neu pulvere victa fatifcat: 180 lis,& te tædeat difcere minima Tum variæ illudunt peftes; Sæpe exiguus mus quæque. Præcipuè oportet complanare aream magno cylin- Sub terris pofuítque domos, atque horrea fecit: dro, & manu tractare terram, Aut oculis capti fodère cubilia talpæ : &firmare cretâ tenaci: ne vum 185 berba nafcantur, & ne area Inventúfque cavis bufo, et quæ plurima terræ ficcitate refoluta rimas agat; Monftra ferunt: populátque ingentem farris acerpræterea varii boftes noceant jape parvus mus facit domum fub terris, & fruit borrea: aut talpa privati oculis fodiunt cubilia & bufo in cavernis reperitur, & multa alia animalia quæ terra producit: Curculio, atque inopi metuens formica fenecta. Contemplator item, cùm fe nux plurima fylvis Induet in florem, et ramos curvabit olentes : Si fuperant foetus, pariter frumenta fequentur, curculio & formica provi- Magnáque cum magno veniet tritura calore. 190 dens egenæ fenectuti corrodunt At fi luxuria foliorum exuberat umbra, magnum cumulum frumenti. Præterea contemplare, cùm Nequicquam pingues paleâ teret area culmos. in fylvis multa nux veftiet fe Semina vidi equidem multos medicare ferentes, foribus, & demittet ramos o doriferas: fi fiores plures fint quam folia, fimiliter frumenta fuccedent, veniet magna ubertas, cum magno calore. Et fi rami abun➡· dent nimia copia frondium; fruftrà conteres in areâ manipulos paleû crasfos. Ego quidem vidi multos fatores condire femina, NOTÆ. lambos fpina: vel quia reipfa duplex habent larus, Aures, annexi circa vomerem afferculi, quibus fulcus amplior fit. Jugum, quo domantur alligati equi aut boves: idque, vel ex tilia, arbore leviffima, GALL. tilleul; vel ex fago, GALL. bêtre, de quâ Ecl. 1. 1. Stiva, pars quam agricola manu tenet ad regendum aratrum. GALL. le manche. 174. Currus torqueat imos.] Aratrum, quod quibufdam in regionibus inftruitur rotis. Imos.] Pofteriorem aratri partem, quæ idcirco ima eft, quia vomerem continet, atque ita magis in terram propendet. 175. Explorat robora fumus.] Probatæ enim foliditatis ea fupt ligna, quæ fumo expolita zimas non agunt. Suprà v. 162. 178. Arca cum primis, &c.] Inftrumentis rufticis annectit præceptum. De paranda ad fruges terendas area, GALL. l'aire. Cylindro.] Lapide rotatili & tereti, id eft, longo ac rotundo, in modum columnæ, à κυλίνδω, νοίνο. 179. Creta.] Terrâ argiliosâ ac tenaci. 187. Nux.] Nucis variæ funt fpecies: amygdalam hic intelligunt rei rufticæ fcriptores, cujus flores fertilitatis indicium effe ftatuunt. 190. Tritura.] Terendi actio, & hîc pro fertilitate ufurpatur: ubi enim multæ fruges ibi multâ opus eft triturâ, 192. Pingues paleâ.] Alii legunt paleæ, & referunt ad culmos, palea culmos: meliùs alii cum Servio palea in ablat. & referunt ad pingues; fenfufque eft, culmos, non granis & fructu, fed inutili pales, pingues fore. 193. Semina vidi, &c.] Aliud addit præceptum, De feminum cura. Qua de re duo confulit, medicationem, & majorum electionem feminum, fed iftud magis. |