tur. 23. Eo tradito Pompeii duces Cæsar dimittit: milites sacramento adigit: in Apuliam transit. 24. Pompeius ipse Brundisium fugit, copias contrahit, servos, pastores armat. Pompeianorum cohortes ad Cæsarem transeunt, qui rursus de pace cum Pompeio coram agere cupit. 25. Hunc Cæsar Brundisii obsidet, 26. colloquium recusantem. Cap. 27. Pompeius Dyrrhachium transjicit. 28. Brundisini se Cæsari reddunt. 29. Hic Hispaniam confirmare statuit. 30, 31. E Sardinia Cottam Valerius, e Sicilia Catonem Curio ejicit Tuberoni in Africa resistit Varus.

Cap. 32. Casar Roma in Senatu de pace agit: legatos ad Pompeium mitti suadet. 33. Legationem nemo suscipit : Cæsar in Galliam ulteriorem abit. 34. Domilii suasu Massilia portas Cæsari cluudit, qui, 35. frustra eam a bello dehortatur. 36. Domitius Massiliam pervenit: hanc Cæsar oppugnare parat. 37. Pyrenæos saltus occupat. 38. Aframius et Petreius, Pompeii legati, Hispaniam obtinent. 39-42. Cum iis certatur pluribus præliis. 43-52. Potissimum ad Ilerdam bellum geritur. 53. Res Afranii et Petreii prosperæ gestæ, Romam'nuntiata, Pompeianorum partes firmant. 54, 55. Cæsar strenue resistit. 56, 57. Pugna ad Massiliam. 58. Prospero Bruti prælio, 59. Nuntiato Casari ad Ilerdam, fortuna mutatur. 60. Hispanic populi, Oscenses, Calagurritani, alii, desciscunt ab Aframio. 61-63. Cæsar, Sicoris parte aversa, Afranium et Petreium terret. 64-70. Cum his prospere pugnat. 71-73. Afranianis parcit, misericordia motus, sine prælio iis se potiturum sperans. 74. Agitur cum Cæsare de Afranii et Petreii vita: pax videtur coitura. 75, 76. Petreius Cæsarianos per inducias receptos perfide trucidari curat. 77. Cæsar contra Pompeianos salvos dimittit. 78. Afraniani, omnis generis inopia pressi, castra relinquunt. 79-83. In itinere impediuntur a Cæsare. 84. Omnibus rebus obsessi colloquium petunt. 85. Afranium reprehendit Cæsar. 86, 87. Dimit

titur exercitus: duces libere abeunt.

LITERIS' a C. Cæsare consulibus redditis, ægre ab iis impetratum est, summa tribunorum plebis contentione, ut in Senatu recitarentur: ut vero ex literis 3 ad Senatum refer

aeis lectis V.-b senatui L. sec. V. et alii cum Edd. Vett. ac L. pr. a sec. m. NOTE

1 Literis] Hunc librum, ut Suetonii, ut Velleii Paterculi, ut alios multos acephalum puto, id est, initii sui expertem. Nihil enim facilius quam injuriam, si quæ sit, in primas libri paginas invadere, ut et in extremas. Propterea et multi libri fine defecti lectitantur. Facile tamen est ex Appiano illud principium supplere hoc modo: Cum Senatus in Curionis sententiam discessisset, ut Plutarchus et Appianus testantur, aut, ut supra legimus apud Hirtium, nihil propius factum esset quam ut discederet, consul Senatum dimittens, exclamavit: Vincite ut Cæsarem dominum habeatis. His dictis, ad Pompeium cum collega extra urbem processit, porrectoque ipsi gladio, Jubemus te, inquit, ambo ire contra Cæsarem, et pro patria pugnare, et ad hoc tibi damus exercitum qui hic est aut omnino in Italia, simulque delectus arbitrio tuo habendi potestatem. Obtemperavit Pompeius, modestiæ tamen causa et specie tenus subjecit: Nisi quid melius. Curio desperans se posse amplius Cæsarem juvare, exiensque Senatu et sibi metuens, se ad Cæsarem contulit, qui superatis jam Alpibus cum quinque millibus peditum trecentisque equitibus Ravennam petebat, quæ Italiæ confinis, extrema erat ejus provinciæ, Ibi comiter excepit Cæsar Curionem, cumque eo et reliquis amicis de præsentibus rebus deliberabat. Censebat Curio educendas esse e Gallia copias universas et in urbem propere

deducendas. Cæsari visum est iterum de pace agere, amicisque mandavit, ut pro se paciscerentur, ut liceret sibi duas legiones cum Cisalpina Gallia et Illyrio retinere, dum consul fieret, nec videbatur displicere Pompeio. Verum obstantibus consulibus, Cæsar per Curionem ad Senatum scripsit literas, quarum hæc erat summa, ut sibi absenti alter consulatus mandaretur. Nam lege Pompeia Licinia latum erat ut ejus absentis ratio haberetur, id est, ut ipsi absenti liceret petere consulatum, quod Romanorum legibus non licebat. Suetonius addit petiisse ut ne sibi beneficium pop. R. adimeretur, aut ut cæteri quoque imperatores ab exercitu discederent, confisus, ut putant, facilius se, ad quæ voluisset, veteranos convocaturum, quam Pompeium novos milites: alioquin se venturum, illatasque injurias tam sibi quam patriæ ulturum.

2 Summa tribunorum pl. contentione, &c.] Plutarchus in Pompeio, item in Cæsare, scripsit M. Antonium tribunitia potestate usum invito Senatu Cæsaris literas ad populum recitasse. Hæc autem tribunorum erat potestas, ut senatusconsultis plebiscitisque, si minus grata ipsis essent, intercederent.

3 Ut vero ex literis, &c.] Non potnit quidem impetrare ut res Senatui proponeretur deliberanda propter per tinax scilicet Cæsaris odium. Hæc tamen literarum recitatio fecit, ut instituente Pompeio delectum, alii

retur, impetrari non potuit. Referunt consules de republica+ (in civitates). L. Lentulus consul Senatu reique publica se non defuturum pollicetur, si audacter acd fortiter sententias dicere velint: sin Cæsarem respiciant atque ejus gratiam sequantur, ut superioribus fecerint temporibus, se sibi consilium capturum, neque Senatus auctoritati obtemperaturum; habere se quoque ad Cæsaris gratiam atque amicitiam receptum. In eandem sententiam loquitur Scipio: Pompeio esse in animo, reipublicæ non deesse, si Senatus sequatur; sinh cunctetur, atque agat lenius, nequicquam ejus auxilium, si postea velit, Senatum imploratu

rum.

2. Hæc Scipionis oratio, quod Senatus in urbe habebatur

sed V. ad B. G. 1. 16. reip. L. pr. V.— deest B. seipse Lov.—a aut L. pr.* fecerunt Pal. B. Edd. pp.—f auctoritatem Lov.--8 eadem sententia_V.—a si Mss. et Edd. Vett. ut alibi. aut L. sec. Edd. pp. nequaquam Lov. Edd. pp. nequiquam V. ut viii. 19.- deest vulgo.-' deest Lov. Marcello L. pr. Mox

NOTÆ

non responderent ad nomina, alii segniter et male animati convenirent, alii pacem clamitarent. Itaque Cicero ad Attic. ep. 1. 13. Delectus adhuc quidem invitorum est et a pugnando abhorrentium.'

4 Referunt consules de rep.] L. Lentulus et C. Marcellus, qui illo anno erant consules, iidemque Cæsaris inimici. Id autem consules anni principio facere solebant, finite aut infinite; finite, id est, de singulis rebus, si quæ graviores incidissent; infinite vero, si nullum esset negotium in præsentia, quod singularem patrum curam desideraret, teste Varrone apud Gellium XIV. 7.

5 In civitate] Abundat, et ex interpretamento aliquo in textum irrep

sit.

6 L. Lentulus] Is porro Lentulus est de quo in superiore libro scriptum est, L. Lentulum et C. Marcellum consules creatos, qui omnem ho

norem et dignitatem Cæsaris exspoliaverunt, qui tandem in Ægypto post Pompeii mortem, a Ptolemæo comprehensus, in custodia necatus est.

7 Scipio] Fuit ille Metellus Scipio, qui triennio ante consul cum Pom peio fuerat, cujus filiam lectissimam fœminam Corneliam, morte P. Crassi viduam, uxorem duxerat Pompeius, qui adeo gener ejus exinde fuit. Ideo Metellus est dictus, quia a Metello Pio, qui Sertorium in Hispania debellaverat, adoptatus fuerat, cum esset ipse filius Scipionis Nasicæ. Is tandem dux partium factus post Pompeii exitum bellum cum Cæsare in Africa renovavit, quo et periit; cujus mortem vide in libro sequente de bello Africano.

8 Quod Senatus in urbe habebatur] Pompeio non licebat nt Hispaniæ proconsuli in urbe adesse. Sed ei, si necesse fuisset, in suburbio in æde Bellona Senatus esset datus. Sed

10

Pompeiusque aderat, ex ipsius ore Pompeii mitti videbatur. Dixerat aliquis leniorem sententiam, ut' primo M. Marcellus, ingressus in eam orationem, non oportere ante de ea re ad Senatum referri, quam delectus" tota Italia habiti et" exercitus conscripti essent; quo præsidio tuto et libere Senatus, quæ vellet, decernere auderet: ut M. Calidius," qui censebat, ut Pompeius in suas provincias proficisceretur, ne qua esset armorum causa; timere Cæsarem, arreptis ab co duabus legionibus, ne ad ejus periculum reservare et retinere eas ad urbem Pompeius videretur: ut'

m

vulgo de rep. dil. Pet. L. pr. V.-" abest V. excrcitusque L. sec.-o tute acl. · L. sec.—P neque Mss. 4. in L. sec. Lov. at M. R. sent. Calidi Lov.―s vero

NOTE

quia Senatus in urbe habebatur, Pompeiusque, ut scripsit Dio 1. XLI. in suburbio cum exercitu erat, quicquid ejus socer Scipio dixerat, ab ipso Pompeio, qui in proximo suburbio erat, profectum existimabatur. 'Pompeius ad urbem erat,' legitur a Mureto. Sic enim in veteri lib. scribebatur, AV. pro ad urbem. Unde factum · AVerat quod aberat postea scriptum. Pedianus lib. 11. in Verrem: urbem, in urbe esse dici solet de iis qui cum potestate proconsulari aut nuper e provincia reversi essent, aut nondum in provinciam profecti essent.'

Ad

9 M. Marcellus] Is est cui post .Pompeianum bellum Cæsar ignovit, quem Romam redeuntem P. Magius -Chilo pugione interfecit, vetus Pompeianæ militiæ comes, apud Piræca portum Atheniensium ; quod sibi quidam amicorum fuisset prælatus. Erat hic Marcellus de veteri Claudiorum gente.

10 Non oportere ante de ea re ad Senatum referri, &c.] Plena prudentiæ sententia, cui si esset obtemperatum, non cecidisset respublica; nec enim quicquam magis nocuit, quam quod

imparatus Pompeius bellum indixit Cæsari, ut cognitum est. In eamque rem optime Cicero epist. ad Attic. VII. 13 Commissum quidem a nobis certe est, sive a nostro duce, ut e portu sine gubernaculis egressi, tempestati nos traderemus.'

11 M. Calidius] Hujus mentionem facit Cicero in Bruto, ut præstantis oratoris, et eodem teste, obiit in illo bello civili. Is forte est qui a Dione M. Cæcilius dicitur, dum sic scribit 1. ΧLΙ. Τὸν μὲν Πομπήιον οὐδεὶς ἀπαλλα γῆναι ἐκ τῶν ὅπλων ἐψηφίσατο (ἐν γὰρ τῶ προαστείῳ τὰς δυνάμεις εἶχε τὸν δὲ δὴ Καίσαρα πάντες πλὴν Μάρκου τε τινὸς Καικιλίου καὶ τοῦ Κουρίωνος τοῦ τὰ γράμ ματα αὐτοῦ κομίσαντος: Pompeium nemo censuit ab armis discedere (nam in suburbio copias habebat) Cæsarem autem omnes præter Marcum quendam Cæcilium et Curionem, eum qui literas ejus attulerat. Sed corruptus locus est, et pro Cæcilio, Calidius reponendus.

12 Qui censebat] Hæc vox ab iis qui sententiam dicebant, usurpabatur; qui vero sententiam alterius sequebantur, dicebant assentior. Pompeii porro provinciæ erant Africa et Hispania.

M. Rufus,' qui sententiam Calidii paucis feres mutatis rebus sequebatur: hi omnes, convicio L. Lentuli consulis correpti, exagitabantur. Lentulus sententiam Calidii pronuntiaturum se omnino negavit. Marcellus, perterritus conviciis, a sua sententia discessit. Sic vocibus consulis, terrore præsentis exercitus, '4 minis amicorum Pompeii, plerique compulsi, inviti et" coacti Scipionis sententiam sequuntur: uti ante certam diem Cæsar exercitum dimittat; 'si non faciat, eum adversus rempublicam facturum videri.'s Intercedit16 M." Antonius," Q. Cassius,18 tribuni

V

Carr. V. vulgo m. verbis.—1 abest L. pr.—" a plerisque c. multi et Lov. inpulsi Pet. fecerit Pet.- tum M. Carr.- acerb. dicit Lov.- vulgo promptos.—

W

NOTE

13 Ut M. Rufus] Is est M. Cælius Rufus cujus sunt epist. in vin. lib. Ciceronianarum ad familiares, ex quibus quidem studuisse partibus Cæsaris cognoscitur; pro quo etiam Cicero insignem orationem habuit quæ extat, de quo multa scribit in Bruto, cujus denique extrema gesta fatumque legitur in lib. III. hujus commentarii de bello civili.

14 Terrore præsentis exercitus] Dio et Appianus exercitum quendam Pompeii in suburbio Senatui assedisse

narrant.

15 Si non faciat, eum adversus remp. facturum videri] Esse declarandum reip. hostem. Atque hæc quidem fuit vis allata Senatui a Scipione. Postulante enim M. Antonio ut discessio fieret, an deponendæ ambobus essent provinciæ, in eam omnes pariter concesserant. Auctor Plutarchus. Est autem observanda hæc Romanorum vox consideratissima simul et modestissima loquendi formula, adversus remp. facturum videri, qua utebantur in iis etiam quæ comperta habebant. Unde et senatusconsulta a Græcis dicuntur, dóyμara

ἀπὸ τοῦ δοκεῖν, quod est videri. Quare ipsi testes adhibebant verbum arbitror, teste Cicerone Acad. quæst. lib. IV.

16 Intercedit] Tribuni plebis habebant jus intercessionis, si qua lex vel senatusconsultum ferretur, quod adversus plebem esse videretur; quæ intercessio erat inviolabilis, voie d'opposition, tantæque auctoritatis, ut docet Fenestella, ut quicquid Senatus statuisset, ita demum firmum haberetur, si tribuni approbassent.

17 M. Antonius] Is est de quo in omnibus his libris tam crebra fit mentio, in quem Cicero Philippicas orationes scripsit et pronuntiavit, qui tandem remp. invasit, et Romanum imperium cum Cæsare Octaviano partitus, ad extremum ab eo victus navali prælio apud Actium, necem sibi conscivit.

18 Q. Cassius] Cassiorum gens, cum in familias duas divisa esset, quarum altera patritia Vitellianorum erat, altera plebeia Longinorum. Ipse Q. Cassius de Longinorum familia erat, cujus mortem lege in libris sequentibus.