b

C

monte etiam Albano atque arce Esulana" ponuntur. Inter hunc tumultum Q. Fulvium proconsulem profectum cum exercitu a Capua affertur: cui ne minueretur imperium,' si in Urbem venisset, decernit 12 senatus, ut Q. Fulvio par cum consulibus imperium esset. Hannibal, infestius perpopulato agro Fregellano propter intercisos pontes, per Frusinatema Ferentinatemque et Anagninum agrum in Lavicanumd venit. Inde Algido Tusculum petiit: 13 f nec receptus moenibus, infra Tusculum dextrorsus 14 Gabios descendit. Inde in Pupiniam exercitu demisso, octo millia passuum ab Roma posuit castra. Quo propius hostis accedebat, eo major cædes fiebat fugientium, præcedentibus Numidis: pluresque omnium generum atque ætatium capiebantur.

h

-10 Al. qua.-11 Tusculana quædam Edd.-12 Al. decrevit senatus.—13 Inde Algido Tusculum petiit. Sed ita castra retulisset, quia Algidum oppidum inter Tusculanum Albanumque montem situm erat; quare forsan leg. inde ab Pedo T. p.' J. F. Gron. Ordinem invertit Sil.-14 Al. dextrorsum.

NOTE

* In monte etiam Albano] Alba Longa a Tullo Hostilio diruta, mansit nomen tum Villa Pompeii, quæ in oppidum crevit sub nomine Albani; tum in Monte proximo; nunc Monte Cavo.

Arce Esulana] Ita in optimis; et Esula oppidum fuit inter Tibur et Præneste, jugis assurgens, cujus et Horatius meminit Ode 28. lib. III. Kircherus eo loco fuisse putat, ubi hodie prædium Corcollo nomine, prope Varesin amnem in Campania Ro

mana.

Ne minueretur imperium] Magistratus provinciales, quales proconsules, intra urbem privati habebantur: ideoque triumphaturis dabatur extra urbem senatus, ut ad eum jure ma. gistratus res a se gestas referrent. Ne itaque Q. Fulvius urbem ingressus imperio excideret, opus fuit hoc speciali decreto.

Per Frusinatem] A Frusinone

Volscorum olim opp. nunc Fresolone dictus hic ager, in extrema versus ortum Campania Romana.

b Ferentinatemque] Hernicorum erat hoc Ferentinum, cui manet pristinum nomen Italico more inflexum, in eadem Campania Romana.

c Et Anagninum] Eorundem Hernicorum caput Anagnia, vul. Anagni. d In Lavicanum [Labicanum] Labici, in veteri Latio, hodie Zagaruolo, 10. ab urbe milliari.

e Inde Algido] In tabernam seu cauponam degeneravit Algidum opp. vul. l'Osteria dell' Aglio.

Tusculum petiit] Vestigia Tusculi veteris sunt prope Frascati, amœnum tractus Romani opp.

8 Gabios] Via Prænestina, quæ ex parte Gabina dicta, fuere Gabii, nunc Osteria del Finocchio: quanquam N. Sansoni est Colonna.

h In Pupiniam] Ager est haud procul Roma, a quo Pupinia tribus. Ad

10. In hoc tumultu Fulvius Flaccus, porta Capena1 cum exercitu Romam ingressus, media urbe per Carinas Esquilias' contendit. Inde egressus, inter Esquilinam Collinamque portam posuit castra. Ediles plebis commeatum eo comportarunt. Consules senatusque in castra venerunt. Ibi de summa re publica 15 consultatum." Placuit, consules 16 circa portas Collinam Esquilinamque ponere castra: C. Calpurnium prætorem urbanum Capitolio atque arci præesse: et senatum frequentem in foro contineri,' si quid in tam subitis rebus consulto opus esset. Inter hæc Hannibal ad Anienem P fluvium, tria millia passuum ab Urbe, castra admovit. Ibi stativis positis, ipse cum duobus millibus equitum a porta Collina 17 usque ad Herculis templum est progressus; atque, unde proxime poterat, moenia situmque Urbis obequitans contemplabatur. Id eum tam licenter atque otiose facere, Flacco indignum visum est. Itaque immisit equites, summoverique atque in castra redigi hostium equitatum jussit. Cum commissum prælium esset, consules transfugas Numidarum, qui tum in Aventino ad mille et ducentos 18 erant, media urbe trans* Continuo haberi in foro Romano.

15 Al. de summa reipublicæ : utrumque satis recte, judice Doer.-16 Placuit consulibus in quibusdam Editt.-17 Al. ad portam Collinam.-18 Ducenti dedit

NOTE

5. circiter ab urbe milliare ; ubi Torre

nuova.

i Porta Capena] Hod. Porta S. Sebastiani.

Per Carinas] Collis fuit Romæ ac platea, seu vicus antea Ceroliensis, quem a junctu Carinarum, Varro Carinas appellatum scribit, (quod scili cet ejus ædificia carinarum formam imitarentur,) qua in Cælium montem itur, a Palatino. Hinc oritur caput Sacræ viæ. Fuere in ea regione ubi nunc S. Pietro in vincola, et le sette Sale. Sub muro terreo Carinarum erat Suburra, circa locum ubi hod. S. Martino.

1 Esquilias] Mons Esquilinus idem cum Esquiliis; nunc Monte di S. Maria Maggiore. Ab eo monte porta Esquilina, quæ vul. Porta Maggiore. m Collinamque portam] Hodie Porta Salara.

n Ibi de summa re publica consultatum] Ita meliores, idque recte dici, æque ac de summa reip. pluribus confirmat Gronov. minus utili opera. • Capitolio] Nunc Campidoglio. P Ad Anienem] Amnis Anio, hodie Taverone.

In Aventino] E septem Romæ montibus unus, nunc Monte di Santa Sabina.

ire Esquilias jusserunt; nullos aptiores, inter convalles tectaque hortorum et sepulcra aut cavas undique vias, ad pugnandum futuros rati. Quos cum ex arce Capitolioque clivo Publicio 19 in equis decurrentes quidam vidissent, captum Aventinum conclamaverunt. Ea res tantum tumultum ac fugam præbuit, ut, nisi castra Punica extra Urbem fuissent, effusura se omnis pavida multitudo fuerit. Tunc in domos atque in tecta refugiebant, vagosque in viis suos pro hostibus lapidibus telisque incessebant. Nec comprimi tumultus aperirique error poterat, refertis itineribus agrestium turba pecorumque, quæ repentinus pavor in urbem compulerat. Equestre prælium secundum fuit, summotique hostes sunt; et, quia multis locis comprimendi tumultus erant, qui temere oriebantur, placuit, omnes, qui dictatores, consules censoresve fuissent, cum imperio esse, donec recessisset a muris hostis. Et diei quod reliquum fuit, et nocte insequenti, multi temere excitati tumultus sunt compressique.

11. Postremo die transgressus Anienem Hannibal in aciem omnes copias eduxit; nec Flaccus consulesque certamen detrectavere. Instructis utrimque exercitibus in ejus pugnæ casum, in 20 qua urbs Roma victori præmium esset, imber ingens grandine mixtus ita utramque aciem turbavit, ut vix armis retentis in castra sese receperint, nullius rei minore, quam hostium, metu. Et postero die

Kreyssigius.-19 Vulg. publico.

20 6 Tò in ortum esse ex præced. litera m suspicabatur Duk.' Rupert.— NOTE

Clivo Publicio [publico] In colle Quirinali fuit hic clivus, haud procul templo et circo Flora, regione urbis quæ tempore Augusti sexta, et cui ab Alta semita inditum nomen.

• Imber ingens] Scribit in hanc rem Flor. 11. 6. moventi castra a tertio lapide Hannibali iterum ipsos Deos, Deos inquam, (nec fateri pudebit,) restitisse. Tanta enim ad singulos illius motus vis imbrium effusa, tan

taque ventorum violentia coorta est, ut divinitus hostem summoveri, neque cœlo, sed ab urbis ipsius mœnibus, et Capitolio ferri videretur: quod imitatus Claudian. 11. de bello Get. 'Nec numina sedem Destituunt. Jactata procul dicuntur in hostem Fulmina, divinique volant pro mœnibus ignes: Sen cœlum, seu Roma tonat." Vid. Valer. Max.

eodem loco acies instructas eadem tempestas diremit. Ubi recepissent se in castra, mira serenitas cum tranquillitate oriebatur. In religionem ea res apud Poenos versa est;" auditaque vox Hannibalis fertur, Potiundæ sibi urbis Romæ modo mentem non dari, modo fortunam.' Minuere etiam spem ejus 1 aliæ, parva magnaque, res: magna illa, quod, cum ipse ad moenia urbis Romæ armatus sederet, milites" sub vexillis in supplementum Hispaniæ profectos audivit: parva autem, quod per eos dies eum forte agrum, in quo ipse castra haberet, venisse, nihil ob id deminuto pretio, cognitum ex quodam captivo est. Id vero adeo superbum atque indignum visum, ejus soli, quod ipse bello captum possideret, haberetque, inventum Romæ emtorem, ut, extemplo vocato præcone, tabernas argentarias, quæ circa forum Romanum tunc essent, jusserit venire. His motus ad Tutiam fluvium castra retulit, sex millia passuum ab Urbe. Inde ad lucum Feroniæ *

" Carthaginienses id religioni duxerunt, existimantes Diis non placere ut eo loco confligeretur, aut ut Roma armis oppugnaretur.

1' Delevi importunum et ante aliæ.' Rupert. mox al. magnæ parvæque.—2 Al.

NOTE

Minuere etiam spem ejus [et] aliæ, parva magnaque, res] Sic in regio codice, ut duæ res Hannibalis spem imminuerint, alia parva, alia magna: potest tamen ferri vulgaris lectio, et aliæ parvæ magnæque res, nec multum dissonus erit sensus.

Milites] Roma missos.

x Jusserit venire] Sed frustra, emtore nullo invento. Argentariæ autem tabernæ dictæ a nummulariis ibi agentibus, qui argentarii quoque dicti.

y His motus] Aliam ab urbe discedendi causam Festus indicat, quod accedens ad urbem Hannibal, quibusdam perterritus visis fuerit: unde Rediculi fanum, extra portam Capenam dictum, quod scilicet Hannibal Delph. et Var. Clas.

ex eo loco rediisset.

Ad Tutiam fl.] Ignobilis et soli Livio memoratus hic Tutia, sive Turia, rivus magis quam amnis: ab utra Tiberis ripa fluat, ambigit Cluver. In eam tamen partem propendet, ut censeat ex Hetruria potius aquas trahere: vulgari hodie vocabulo la Fossa dici ad locum qui la Prima Porta via Flaminia decidit in Tiberim.

a Ad lucum Feronia] Miratur Cluverius lucum dici, ac postea templum ; quasi novum esset templa ad lucos aut in lucie constitui. Fanum Feroniæ, utplurimum, dicitur: unde nomen hodiernum Fiano, ducatus in Patrimonio S. Petri.

Livius.

7 D

pergit ire,3 templum ea tempestate inclytum divitiis. Capenates aliqui accolæ ejus erant; primitias frugum eo donaque alia pro copia portantes, multo auro argentoque id exornatum habebant. His omnibus donis tum spoliatum templum. Æris acervi, cum rudera milites religione inducti jacerent, post profectionem Hannibalis magni inventi. Hujus populatio templi haud dubia inter scriptores est. Coelius, Romam euntem ab Ereto devertisse eo Hannibalem, tradit; iterque ejus ab Reate Cutiliisque et ab Amiterno orditur. Ex Campania in Samnium,i inde in Pelignos pervenisse; præterque oppidum Sulmonem in

d

e

Turiam.-3 Excidisse et ante templum conj. Rupert. Dein Capenates aliquot accole et Capenates alique accole in quibusdam lib. Mss. apud Drakenb. Capenates aliique qui accolæ ejus erant Gron. Rupert. conj. Capenates qui vel C.

NOTE

b Capenates aliqui accolæ ejus erant] Lege omnino, aliique qui; ut in Colb. meliori. Capena autem, ut antea ostendi, urbs Tuscia, nunc vulgo Civitella, non procul Fiano.

c Cum rudera milites religione inducti jacerent] Raudus pro ære veteres ap pellabant, unde porta Randuscula priscis temporibus Romæ.

Rudera] Hoc est, si credimus Glossario, æris rudis frusta; nam inter significationem vocis rudus est xaλκὸς ἀνέργαστος. Vide et Valerium Max. lib. v. c. 6. ex Rom. 3. ubi consule St. Pighium. J. Clericus.

d Calius, Romam euntem] Cœlius Historicus Hannibalis Romam proficiscentis iter ita describit, ut ex Campania in Samnium: inde in Pelignos, juxta Sulmonem oppidum: tum in Marrucinos transierit: postea in Marsos, ubi ager Albensis : hinc in Sabinos, et per Reate atque Cutilias venerit Amiternum et Forulos, atque Eretum : unde ad templum Feroniæ diverterit: ita ut Fanum hoc spoliaverit antequam Romam vi. deret.

e Ab Ereto] In Sabinis situm opp. Eretum, ubi nunc Monte-ritondo : Barberinorum patrimonium dictum

est.

f Ab Reate] Sabinorum caput Reate, hod. Rieti, in Ecclesiæ ditione, ut et superiora.

8 Cutiliisque] Sabinorum quoque vetus oppidum Cutiliæ: hod. Città Ducale in Aprutio ulteriori provincia regni Neapolitani.

h Ab Amiterno] Retinet pristinum nomen Italica inflexione: est enim vul. Amiterno in Aprutio eodem.

Ex Campania in Samnium] Convenit hac in parte Polybius cum Cœlio. Scribit enim per Samnitium agrum Romam profectum Hannibalem. Nec longe ab illorum finibus Allifanus ager: et late sumto nomine Samuitum continebantur Peligni, quorum urbs Sulmo; Marrucini, quorum Theate, aliæque tractus illius gentes, seu populi.

* Oppidum Sulmonem] Sulmo, nunc quoque Sulmona dicitur, principatus Borghesiæ gentis, in Aprutio citeriori.